आठवीत असताना (1978) शाळेतून आल्यावरचे कार्यक्रम आणि संघाच्या शाखेतील माणुसकीची "कोजागिरी''

मी नियमीतपणे शाळेत जायचो. कधी शाळेला दांडी मारली नाही. मला शाळेला जायला आवडायचं. शाळेतून घरी आल्यावर नियमितपणे  अभ्यास करायचो. घरी सर्व आपापल्या कामांत असायचे. मी काय करतो, अभ्यास करतो का नाही? कधीच कोणी विचारलं नाही. कोणाचंच लक्ष नसायचं. अभ्यास झाला की खेळायला मोकळा. कधी कधी भावाच्या मदतीला जायचो.

भाऊ पांडुरंगअण्णा मानपाडा रोडवर 'कामत पेन' विकायला बसायचा. अण्णांचे मित्र 'लक्ष्मण कामत' यांची पेन्सची कंपनी होती. सुरुवातीला रामनगर पोलीस स्टेशनच्या समोर फॅक्टरी होती. व्यवसाय वाढल्यावर त्यांनी फॅक्टरी उल्हासनगरला हलवली. मुंबई, सांगली, मिरज, कोल्हापूर अश्या बऱ्याच ठिकाणी कामत पेन्सचा खप होता. बरेच दुकानदार कामत पेन ठेवायचे. कमी किमतीचे, टिकाऊ आणि दिसायलाही सुंदर 'कामत पेन'. त्याकाळी बॉलपेनपेक्षा शाईचे पेन जास्त चालायचे. त्याबरोबर शाई, नीब-जीभ सुद्धा भरपूर प्रमाणात खपायची. मानपाडा रोडवर शिवाजी पुतळ्याच्या बाजूच्या फूटपाथवर खाली दोन रिकामे डबे त्यावर चौकोनी लाकूड ठेवून त्याच्यावर पेनांचे बॉक्स ठेवून माझा भाऊ पांडुरंगअण्णा पेन विकायला बसायचा. कधी कधी मी पण मदतीला जायचो. दिवसाला पाच ते दहा रुपयांचा गल्ला असायचा. यादरम्यान, मी पेन दुरुस्ती करायला शिकलो. आठ वाजता धंदा बंद करून घरी यायचो.

आठवीत असताना आमच्या इमारतीमधे फक्त तीन TV होते. आमच्या दुसऱ्या मजल्यावर अन्वेकर म्हणून राहायचे त्यांच्याकडे. दुसरा TV पहिल्या मजल्यावर आणि तिसरा TV तळमजल्यावर श्रुषा ताईकडे. दर रविवारी सिनेमा असायचा. पुढच्या रविवारचा चित्रपट आदल्या रविवारीच सांगायचे!! आम्ही रविवारची वाट बघत असायचो. चित्रपट बघून झाल्यावर सोमवारी, शाळेत त्याच चित्रपटावर चर्चा.. नायक कसा होता.. चित्रपटतील गाणी, मारामारी, कॉमेडी सीन्स, वगैरे चर्चा असायची. खूप मज्जा यायची. आमच्या दुसऱ्या मजल्यावर अन्वेकर राहायचे त्यांच्या घरी जो TV होता तो त्यांनी त्यांच्याकडच्या गोदरेज कपाटावर ठेवला होता. आम्ही खाली बसून TV बघतांना मान वर करून बघायला लागायचं. मान दुखली तरी TV कडे मन लावून बघायचो. मी त्यांच्या घरी रविवारचे पुष्कळ चित्रपट पाहिले. ते घरी नसले की पहिल्या मजल्यावर (त्यांचं नाव आठवत नाही). संध्याकाळी 'चार्ली चॅप्लिन'चे शो असायचे. मला खूप आवडायचा "चार्ली चॅप्लिन". तो, त्याची नायिका आणि जाडासा खलनायक!! हसून हसून पोट दुखायचे. पहिल्या मजल्यावरचे नसतील तर मग तळमजल्यावर श्रुषा ताईकडे जायचो. आधी  ताईचे वडील आहेत का ते बघायचो!! ते वकील होते. त्यांना मी घाबरायचो. मी श्रुषा ताईकडेपण पुष्कळ चित्रपट पाहिले.

आमची 'शिवप्रसाद बिल्डिंग' एका चाळी सारखी होती. हिंदी, मराठी, गुजराथी, मल्याळी, पंजाबी, कन्नड सर्वप्रांतीय लोक राहायचे. सर्व मध्यमवर्गीय होते. सर्वांची बोली, भाषा वेगळी, पोशाख वेगळा, जेवण खाणं वेगळं होतं. तरीही सर्व सण आम्ही एकत्रच साजरे करायचो. आमच्यामधे कधी पाण्यावरून तर कधी लहान मुलांवरून भांडणं होत होती. एवढं असून सुद्धा आम्हा मुलांना कधीही TV बघायला कोणीही नाही म्हटलं नाही. कोणीही अाम्हाला बघून दार लावलं नाही!! आम्हा मुलांना खाऊही मिळायचा!!!

"कोजागिरी पौर्णिमा"

मी कुंदापूरमधे असतांनाच संघाच्या शाखेत जायचो. मला शाखा खूप आवडायची. मी कितीही मस्ती करत असलो तरी शाखेत गेलो की तिकडची शिस्त पाळायचो. शाखेतील ती प्रार्थना "नमस्ते सदा वत्सले मातृभूमी" त्यानंतर सूर्यनमस्कार, विविध खेळ. यातून व्यायामही होत होता आणि मज्जा यायची. महिन्यातून एकदा पटांगणाची साफसफाईही करायचो. संघाची लायब्ररीपण होती. लायब्ररीमधे भारत-भारती प्रकाशनाची भारतातील थोर महापुरुषांवरील चरित्रांची छोटी छोटी पुस्तके असायची. त्यातले महाराणा प्रताप, छत्रपती शिवाजी महाराज, राणी लक्ष्मीबाई, तात्याटोपे, कित्तूरची राणी चेन्नमा, वीर सावरकर, महात्मा गांधी, वगैरे पुस्तकं मी वाचली होती. आमच्या घरचे सगळेच म्हणजे अण्णा, वेंकटेश भाऊ, पांडुरंग भाऊ आणि मी शाखेत जायचो. आईची शिकवण आणि शाखेतील शिस्तीमुळेच आमच्यावर चांगले संस्कार घडलेत!! कुठल्याही सामाजिक कार्यक्रमासाठी आम्ही पुढाकार घेतो. डोंबिवलीत आल्यावर आठवीपासून मी संघाच्या शाखेत जायला लागलो. टिळकनगर शाळेत 'चंद्रगुप्त शाखा' होती. लहान मुलांची, महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांची आणि प्रौढांची. मला शाळेतून येतांना उशीर व्हायचा म्हणून मी फक्त शनिवार आणि रविवारी शाखेत जायचो. सूर्यनमस्कार, खो खो, कबड्डी, लंगडी, वगैरे खेळायचो. सर्व कपडे धुळीने मळलेले असायचे!! शाखेत गेलो होतो म्हटल्यावर आई आणि प्रेमक्का काहीच बोलायचे नाहीत. ते म्हणायचे, सांभाळून खेळ, कुठे धडपडू नकोस!! शाखेत बरेचसे मित्रही जमवले होते. 'गुंजन'मधला फणसाळकर, 'साफल्य'चा रेगे, अमोल फाटक वगैरे. त्यावर्षी शाखेत 'कोजागिरी पौर्णिमा' होती.. 'चांदण्याचा दिवस'. सर्वांना खाऊचे डबे आणायला सांगितले होते. त्यादिवशी संध्याकाळी आईला सांगितलं की डबा हवाय शाखेत आज कोजागिरी आहे बरीचशी मुलं डबा आणणार आहेत. संध्याकाळी आमच्याकडे खायला काहीच नव्हतं. वहिनी गावाला गेली होती. प्रेमक्का क्लासला गेली होती. आई म्हणाली जेवण बनवायला उशीर होणार. डबा तयार नव्हता. आता काय करायचं? दुकानात गेलो. दुकान उघडून काहीच दिवसंच झाले होते. अण्णा होते. त्यांना सांगितलं की मी शाखेत जातोय, तर ते जा बोलले.! अण्णांनी मला कधीच अडवलं नाही उलट तेच मला शाखेत जाण्यासाठी प्रोत्साहन द्यायचे. त्यांना कोजागिरीचं सांगितलं, "खायला डबा हवाय" असं म्हटल्याबरोबर त्यांनी पटकन, विचार न करता, काचेच्या बरणीतून बन्स काढून मला दिले. मी जाम खुष झालो!! माझ्या नेहमीच्या पद्धतीने एक पाय पुढे, एक पाय मागे अश्या उड्या मारत निघालो!!! टिळकनगर शाळा जवळच होती. शाखा सुरू झाली होती. प्रार्थना सुरू होती. थोडेसे खेळ खेळलो. थोड्यावेळात सर्वांनी आपापले डबे आणले. बारा ते पंधरा मुलं होती. आम्ही रिंगण करून बसलो. सर्वांनी वेगवेगळ्या भाज्या, पोळी, वगैरे आणले होते. मला थोडीसी लाज वाटत होती.  सर्वांनी चांगला खाऊ आणला होता. मी माझ्याकडचे बन्स काढले आणि एका  कागदावर ठेवले. मी म्हणालो, 'मी डबा आणला नाहीये.. माझ्याकडे फक्त बन्स आहेत', तसे सर्वजण बोलले 'काळजी करू नकोस, आम्ही डबे आणले आहेत'. मग आम्ही सर्वजण आपापसांत आणलेले पदार्थ वाटून घेतले. माझ्याकडचे बन्स घेऊन सर्वांनी मला भरपूर खायला दिलं!! माझे डोळे भरून आले. इथे जातपात, भेदभाव असं काहीच नव्हतं तर फक्त माणुसकी होती!!!