डोंबिवली व्यापारी संघटनेत सक्रिय सहभाग आणि हरिहरेश्वर सहल....(१९८८)

डोंबिवलीतल्या दुकानदारांना पालिका कडून घेतला जाणार जकात कर आकारणी ही एक मोठी समस्या होती. डोंबिवलीच्या बाहेरून येणाऱ्या प्रत्येक सामानावर (जीवनावश्यक वस्तू वगळून) दुकानदारांना जकात कर भरायला लागायचा. रेल्वेने सामान आणले तर डोंबिवलीत उतरल्यावर पूर्व आणि पश्चिमेला एक पुढच्या जागी एक मागच्या बाजूला असे दोन दोन जकात नाके होते. जकात भरूनच बाहेर पडायला लागायचं. त्यासाठी सामानाची पक्की पावती लागायची. पावती नसेल तर त्यांच्या अंदाजाप्रमाणे भाव ठरवून त्यावर ते जकात कर घ्यायचे. व्यापारी पण कधी कधी तिथे बसलेल्या माणसाकडे थोडे फार पैसे देऊन पावती न फाडता निघून यायचे जेणे करून त्यांचे थोडेसे पैसे वाचायचे. ते पैसे पालिकेकडे न जाता जकात नाक्यावर बसलेल्या व्यक्तींच्या खिशात जायचे. तसेच बाहेरून डोंबिवलीत येणाऱ्या सर्व रस्त्यावर जकात नाके होते. कुठलंही सामान बाहेरून डोंबिवलीत आणलं की त्याच्यावर जकात कर भरायला लागायचं. या नाक्यांवरही व्यापारी थोडेफार पैसे देऊन सामान डोंबिवलीत आणायचे. पालिकेला जकात करामुळे खूप मोठं उत्पन्न होत होता. पण यात पावती न फाडता पैसे देऊन आणि जकात चुकवून समान घेऊन येणाऱ्यांची संख्या जास्त होती.

       डोंबिवलीतल्या व्यापाऱ्यांची समस्या सोडवण्यासाठी काही दुकानदारांनी एकत्र येऊन "डोंबिवली व्यापारी संघटना' नावाच्या संस्थेची स्थापना केली. डोंबिवली पूर्वेला एस टी स्टँड समोर "बुक कॉर्नर' नावाचे पुस्तकाचे दुकान होतं. नितीन पाटकर 'बुक कॉर्नर' चे मालक. सर्व व्यापाऱ्यांनी नितीन पाटकर यांना डोंबिवली व्यापारी संघटनेचे अध्यक्ष बनवलं. सर्वांना एकत्र घेऊन उत्तम निर्णय घेऊन व्यापाऱ्यांची समस्या सोडवण्याची क्षमता नितीन पाटकर यांच्याकडे होती. दुकानात वारंवार चोऱ्या होणे, संध्याकाळी धंद्याच्या वेळेला वीज पुरवठा खंडित होणे, दुकाना समोरील कचऱ्याचा ढीग असे बरेचसे समस्या सोडवण्यासाठी व्यापारी नितीन पाटकर यांच्याकडे यायचे. युथ असोसिएशन मूळे माझी आणि नितीन पाटकर यांची चांगली ओळख झाली. नंतर मी व्यापारी संघटनेच्या कार्यक्रमात सहभागी झालो.

     मध्यंतरी डोंबिवलीत चोरीचे प्रमाण खूप वाढले. जकात कराची समस्या आणि इतर समस्यांवर आंदोलन करण्यासाठी एक दिवस डोंबिवली बंदच आवाहन डोंबिवली व्यापारी संघटने तर्फे करण्यात आलं. या आवाहनाला सर्व व्यापाऱ्यांकडून चांगल्या प्रतिसाद मिळाला. त्याच दिवशी संध्याकाळी स्टेशनच्या जवळच्या शुभमंगल कार्यालयात सर्व व्यापाऱ्यांची मीटिंग बोलावली गेली. मीटिंग नंतर जेवण असल्यामुळे हॉल तुडुंब भरला होता. मीटिंगमध्ये भाषणे झाली बरेचसे मुद्दे मांडले गेले. डोंबिवली बंदाला व्यापाऱ्यांकडून उत्स्फुर्त प्रतिसाद मिळाला. आठवड्यातून एकदा व्यापारी संघटनेचे पदादीकर्यांची बैठक असायची. नितीन पाटकर, वाघडकर, अशोक जोगी, सुरेश भाई रवानी, अजून काही व्यापारी जमायचे. आम्ही सर्वजण दाते मंगल कार्यालयात जमायचो. जकात कराविषयी महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांना व महसूल विभागाला पत्र देण्यात आलं. एखादी मीटिंग डोंबिवलीच्या बाहेर घेऊया एक दिवसाची सहल पण होईल आणि सर्व जण एकमेकांच्या जवळ येतील असा विचार होता. जो काही खर्च येईल तो सर्वांनी मिळून भरायचा होता. सर्व पैसेवाले होते फक्त माझीच पैशांची अडचण होती तरी पण मी जायच विचार केला. आमचं हरी हरेश्वरला जायचं ठरलं.

      सोमवारी जास्त करून सर्वांचे दुकाने बंद असायचे. रविवारी संध्याकाळी निघायचं रात्री मुक्काम करून सोमवारी सकाळी मीटिंग त्याच दिवशी संध्याकाळी निघायचं की रात्री आपापल्या घरी. रविवारी संध्याकाळी निघायचं होतं एक दिवस थांबण्यासाठी कपड्यांची आणि बाकीची तयारी केली. संध्याकाळी आम्ही सर्वजण बुक कॉर्नर येथे जमलो तीन गाड्या केल्या होत्या. मी नितीन पाटकर, प्रदीप गोसावी, अशोक जोगी आणि एक जण आमच्या गाडीत होते. पाटकरांचे मित्र यादव यांची गाडी होती. मी पहिल्यांदा व्यापारी लोकांबरोबर डोंबिवलीच्या बाहेर पडत होतो ते पण एक दिवसासाठी. तिन्ही गाड्या निघाल्या एका तासात आम्ही पनवेलला पोचलो. हरिहरेश्वरला पोचायला अजून तीन ते चार तास तरी लागणार होते. पनवेलला एका मोठ्या हॉटेलात जेवलो. घरी आई मस्त स्वयंपाक बनवायची त्यामुळे हॉटेलमध्ये जायचा प्रसंग आलाच नव्हता. हॉटेल खूप महागडं होतं. सर्व डिश चांगले होते. मी पोट भरून जेवलो. परत प्रवासाला सुरुवात झाली. रात्रीचे सुमारे नऊ वाजले असतील यादव यांनी अचानक गाडीचा ब्रेक दाबला. मी समोर बसलो होतो बाकीचे तिघे मागे झोपले होते. थोडासा अंतरावर एक प्राणी दिसला. यादव गाडीतून लोखंडी शिग घेऊन हळूच त्याच्याजवळ पोचले. त्यांनी शिग उचलून मारे पर्यंत तो प्राणी पळाला.यादव तसेच मागे आले. बाकीचे अजून झोपेतच होते. यादवने न बोलता गाडी सुरू केली साडेअकरा पर्यंत आम्ही एका फार्म हाऊस वर पोचलो. आम्ही पोचायच्या आधीच आमची झोपायची सोय केली होती. बाकीच्या दोन्ही गाड्या मागोमाग आल्या. सर्वजण एकमेकांशी गप्पा मारता झोपी गेले.

     सकाळी अंघोळ व नास्ता करून मंदिराकडे आम्ही सर्व निघालो. गाडीने जाताना दोन्ही बाजूला उंच-उंच झाडे होती. छोटी छोटी कौलारू घरे होती. हवेत गारवा होता. आजूबाजूची माणसं आपली कामं करत आमच्या कडे बघत होते. काहींच्या घरासमोर छोटासा बगीचा त्यात रंगीबेरंगी फुले  बघून मला कुंदापूरची आठवण आली. थोड्यावेळात आम्ही मंदिराकडे पोचलो. मंदिर खूप जुनं पण स्वच्छ होतं. सोमवार असल्यामुळे पर्यटकांची गर्दी कमी होती. मंदिराच्या बाजूला खाली जाण्याचा मार्ग होता. तिथे सुमारे शंभर दीडशे पायऱ्या होत्या. मी पायऱ्या मोजल्या नव्हत्या. आम्ही पायऱ्या उतरून खाली गेलो. यादव बोलले या पायऱ्या न थांबता किती वेळा चढशील? मी बोललो पाच वेळा तरी चढून उतरीन. ते बोलले फक्त तीन वेळा चढून दाखव. माझी आणि त्यांची पैज लागली. मला धावण्याची तशी सवय होती. मी घरातून म्हणजे मंजुनाथ शाळेकडून टाटा पॉवर लेन पर्यंत धावायचो. फक्त इथे पायऱ्या होत्या. मी दोन वेळा न थांबता चढलो. पायऱ्या उंच आणि लांब होत्या. पाय दुखायला लागले. परत उतरलो नाही. सर्वजण मंदिराच्या आवारात बसून गप्पा मारत होते. मी दोनवेळा न थांबता पायऱ्या चढल्याचं त्यांना समजलं. सर्वांनी माझं कौतुक केलं. अकरा वाजता मीटिंग ला सुरुवात झाली. माझं मीटिंग कडे अजिबात लक्ष नव्हतं. पायात गोळे आले होते. मला पैज भारी पडली. एक वाजता फार्म हाऊसवर गेलो. जेवण तयार होतं. ताज्या मच्छीच जेवण खूप स्वादिष्ट आणि चविष्ट होतं. मच्छी फ्राय रस्सा आणि भात खाण्याची मजाच काही वेगळी होती. बाकीचे सर्वजण गप्पा मारत होते मी खूप दमलो होतो पाय दुखत होते. मला कधी झोप लागली कळलंच नाही. चार वाजता सर्व तयार झाले. आलेल्या गाडीवरून सर्वजण समुद्र किनाऱ्यावर गेलो. सर्व जण खूप मजा मस्ती करत होते. मला डोळ्यांसमोर फक्त पायऱ्या दिसत होत्या. संध्याकाळी सहा वाजता नास्ता करून डोंबिवलीला यायला निघालो. रात्री साडेअकरापर्यंत डोंबिवलीला पोचलो. दुसऱ्या दिवशी सकाळी सुद्धा पाय दुखत होते आणि मला त्या फक्त पायऱ्याच दिसत होत्या......

(१९८७) "युथ असोसिएशन ऑफ डोंबिवलीची" स्थापना व डोंबिवली नागरी समस्यांवर व्यंगचित्र स्पर्धेच आयोजन....

कुंदापूरवरून डोंबिवलीत येऊन मला दहा वर्षे झाली. चार वर्ष मुलुंडला शाळेत गेलो आणि पाच वर्ष दुकान सांभाळत कॉलेजला जाऊन कॉमर्सची डिग्री मिळवली. लायब्ररीची सुरुवात होऊन वर्ष झालं. जसा उद्योग व्यवसाय माझ्या रक्तात होता तशी समाजसेवा करायला ही मला खूप आवडायचं. टिळकनगर मला आपलं वाटायचं तसच डोंबिवली सुद्धा. डोंबिवलीत पुष्कळश्या नागरीक समस्या होत्या. जन आंदोलनाने नागरीक समस्या सोडवणे शक्य होत. मी त्यात पुढाकार घेऊन उतरायचं ठरवलं. मी एकटा काहीच करू शकत नव्हतो. एखादी संघटना बरोबर असायला पाहिजे होती. काय करता येईल? याचा सारखा विचार करायचो. एक कल्पना सुचली. स्वतः एक संघटना उभी करायची. साथ द्यायला मित्र तर होतेच. माझे सर्व मित्र तरुण होते. काही कॉलेजमध्ये जात होते तर काहींचा स्वतःचा व्यवसाय... फक्त टिळकनगर मर्यादित न ठेवता अख्या डोंबिवलीचा विचार केला. स्वतः पुढाकार घेऊन "युथ असोसिएशन ऑफ डोंबिवली'ची स्थापना केली. चेतन ,समीर, प्रवीण, शैलेश, शर्मिला, मंगेश, दीपक असे बरेचसे मित्र सभासद झाले. आमच्या दुकाना समोर गुंजन सोसायटीच्या बाजूला टिळकनगरचा 'रोड-मॅप' लावून विविध उपक्रमांना सुरुवात केली.

       टिळकनगर परिसर तसा खूप मोठा, बाहेरून आलेली लोकं आमच्या दुकानात पत्ता विचारण्यासाठी यायचे. मला सर्व पत्ते पाठ होते. पत्ता विचारायला आलेल्या प्रत्येकाला मी नीट मार्गदर्शन करून त्यांना पत्ता सांगायचो. संघटनेला सुरुवात झाल्यावर आपण इमारतींच्या आणि रस्त्यांच्या नावाचा एक फलक तयार करूया अशी कल्पना मी मांडली. सभासद जास्त करून टिळकनगरचे रहिवासी होते, जेणेकरून सर्व सभासदांनी होकार दिला. डोंबिवली पलिकेकडून टिळकनगरचा मॅप मिळवला. रस्त्यांची नावे, इमारतींची नावे, शाळा, टेलिफोन एक्सचेंज नाव, पोस्ट ऑफिस वगैरे दर्शवणारा '12 x 12' चा खूप मोठा बोर्ड पेंट करून घेतला. या बोर्डाच उद्घाटन डोंबिवलीतल्या एका पोलीस अधिकारी यांच्या हस्ते करून घेतल. नावा वरून थोडेसे वाद झाले बाहेरून टिळकनगरला येणाऱ्या बराच लोकांना या बोर्डच्या फायदा झाला.

      आता पुढचे कार्यक्रम ठरवायचे होते. संघटनेत जास्त करून कॉलेजला जाणारे विद्यार्थी होते. तरी पण संघटनेसाठी वेळ काढत होते. आम्ही सर्वजण लायब्ररीत जमायचो. डोंबिवलीत वारंवार लाईट जायचे ठीक ठिकाणी कचऱ्याचा ढिग, पाणी तुंबलेली उघडी गटारे, गटारांमुळे होणारे डास, रस्त्यांची दशा, अनियमित पाणी पुरवठा अशा बराच समस्या होत्या. नागरीक समस्यांवर मला एक भन्नाट कल्पना सुचली. डोंबिवलीतल्या नागरी समस्यांवर एक व्यंगचित्र स्पर्धा भरावयाची. व्यंगचित्रांद्वारे लोकांना जागरूक करायचे. मग मी ती मीटिंगमध्ये सदस्यांसमोर मांडली. सर्वांना माझी व्यंग्यचित्र स्पर्धेची कल्पना आवडली. आता सुरुवात कशी करायची? युथ असोसिएशन ऑफ डोंबिवलीचा बोर्ड बनवला होता. लिहण्याचं व पत्र व्यवहारच काम चेतनकडे होतं. चेतनच अक्षर सुंदर आणि मराठीवर कमालीचं प्रभुत्व होतं. मला त्याच लिखाण आवडायचं. स्पर्धेच नियम व अटी आम्ही तयार केल्या. डोंबिवली पलिकेसमोर व्यंग्यचित्र स्पर्धेचा बोर्ड लावला. अखेरच्या तारखेपर्यंत तब्बल दीडशे लोकांनी स्पर्धेत भाग घेतला.

     डोंबिवलीतल्या विविध नागरिक समस्यावर व्यंग्यचित्र काढून आणायच होत. डोंबिवलीतल्या विविध नागरिक समस्येवर लोकांनी छान कल्पना व्यंग्यचित्र द्वारे मांडल्या. त्यातला व्यंग चित्रांना क्रमांक देऊन पहिले तीन आणि उत्तेजनार्थ बक्षीस निवडायचे होते. रामनागरला उतेकर सरांचं नाव मी ऐकलं होतं. आम्ही काहीजण आलेले व्यंग्यचित्र घेऊन उतेकर सरांकडे गेलो. त्यांना आमचं ध्येय आणि स्पर्धे विषयी समजावून सांगितले. सरांनी चांगला प्रतिसाद दिला. दोन दिवसात क्रमांक निवडून देतो बोलले. आता स्पर्धेचं बक्षीस समारंभ कुठे आणि प्रमुख पाहुणे निवडायचे होते. आम्ही सर्वांनी आंबेडकर हॉलमध्ये कार्यक्रम व आलेल्या व्यंग्यचित्रांचे प्रदर्शन भरावयाचे ठरवले. चेतनने पत्र तयार केलं. तारीख व कार्यक्रमाचे तपशील लिहून आंबेडकर सभागृह बुक केला. कार्यक्रमासाठी प्रमुख पाहुणे म्हणून सुप्रसिध्द जागतिक पातळीचे व्यंग्यचित्रकार आर के लक्ष्मण यांना बोलवायचं ठरलं.

    आमच्या येथे टेलिफोन केंद्रासमोर डॉक्टर तारा नाईक यांचा दवाखाना होता. त्यांचा नवरा श्री शंकर नाईक हे माझ्या चांगलेच परिचयाचे होते. ते टाइम्स ऑफ इंडियामध्ये वितरण विभागात मुख्य पदावर होते. त्यांना मी नागरीक समस्येवर आम्ही घेतलेल्या स्पर्धेबद्दलची माहिती दिली. बक्षीस वितरण समारंभात प्रमुख पाहुणे म्हणून आर के लक्ष्मण यांना बोलावण्याचे ठरविल्याच सांगितले. ते बोलले कठीण आहे तरी आपण प्रयत्न करूया. आर के लक्ष्मण सर्वांना भेटतात फक्त त्यांना वेळ असायला पाहिजे असं ऐकलं होतं. चेतनने पत्र तयार केलं. तारीख व वेळ ठरवून मी त्यांच्या ऑफिसला गेलो. V.T. स्टेशनच्या बाहेरच टाइम्स ऑफ इंडिया ची इमारत होती. मी सांगितलेल्या वेळेवर पोचलो. नाईक अंकलना भेटण्यासाठी थोडा वेळ बाहेर बसलो. नाईक अंकल आल्यावर त्यांच्या सोबत आर के लक्ष्मण यांच्या केबिनकडे गेलो. बाहेरून समजलं की ते खूप व्यस्त आहेत आज भेटू शकत नाही असं समजल्यावर मी आणलेलं पत्र अंकलकडे देऊन डोंबिवलीला परतलो. दुसऱ्या दिवशी आर के लक्ष्मण सर महिना भर वेळ देऊ शकत नाही असं अंकल कडून समजलं. आता प्रमुख पाहुणे म्हणून कोणाला बोलवायचं याचा प्रश्न पडला. सर्वांनी मिळून लोकसत्ताचे व्यंगचित्रकार सत्येन टंनू यांना बोलावण्याचे ठरविले. त्यांच्याशी संपर्क साधला त्यांनी येण्याचे कबुल केले.

      डोंबिवलीतल्या आंबेडकर सभागृह येथे कार्यक्रम करण्याचे ठरविले. कार्यक्रमाच्या दिवशी पाहुणे सत्येन टंनू ठरल्या प्रमाणे वेळेवर डोंबिवली स्टेशनवर उतरले. मी आणि काही सदस्य त्यांना घ्यायला स्टेशनवर गेलो. आंबेडकर हॉलवर आम्ही सर्व तयारी केली होती. सभागृहाच्या दोन्ही बाजूला लोकांकडून आलेले व्यंग्यचित्र लावले होते. सभागृह दीडशे ते दोनशे नागरिकांनी भरलेला होता. युथ असोसिएशन ऑफ डोंबिवली चा पहिलाच कार्यक्रम आम्ही सर्वांनी छान पैकी हाताळला. कार्यक्रम ठरल्याप्रमाणे वेळेवर सुरू केला. स्टेजवर मी चेतन आणि प्रमुख पाहुणे सत्येनं टंनू होतो. सूत्रसंचालन विनायकने उत्तम रीत्या सांभाळले. प्रास्ताविक मी मांडले. स्पर्धेच्या मागचा उद्देश लोकांसमोर मांडून नागरिक समस्यावर त्यावर तोडगा काढण्यासाठी उपाय योजना मांडल्या. चेतनने युथ असोसिएशन ऑफ डोंबिवली संघटने विषयी माहिती व आजच्या कार्यक्रमा विषयी थोडक्यात माहिती दिली. नंतर अध्यक्षीय भाषण झाले. नागरीक समस्यांवर लोकांनी काढलेल्या व्यंगचित्रांचे भरभरून कौतुक केलं. नागरीक समस्यांवर व्यंगचित्र स्पर्धा ही एक वेगळीच कल्पना आहे. याच्यामुळे जन जागृती होईल. प्रशासनाने याची दखल घेतली तर डोंबिवलीतल्या बरेचसे समस्या सुटू शकतील असे ते बोलले. त्यानंतर प्रमुख पाहुण्याच्या हस्ते बक्षीस समारंभ पार पडला. आलेलं नागरिकांनी कार्यक्रम आयोजनाच खूप कौतुक केलं. व्यंगचित्र बघण्यासाठी डोंबिवलीतल्या नागरिकांनी चांगला प्रतिसाद दिला. त्यानंतर या व्यंगचित्रांचे समोरच्या पाटकर हॉल मध्ये प्रदर्शन भरवलं. डोंबिवलीतल्या नागरिकांनी प्रदर्शनाला भेट देऊन व्यंग चित्रांचे भरभरून कौतुक केले. युथ असोसिएशनचा हा पहिलाच कार्यक्रम यशस्वी ठरला. या कार्यक्रमात  चेतन, समीर, विनायक, मंगेश, शैलेंद्र, शर्मिला, दीपक, विष्णू, किशोर अजून बरेचसे सदस्यांनी हातभार लावला होता....

"गेटवे ऑफ इंडिया" वर Happy New Year ३१ डिसेंबर १९८६

दुपारच्या वेळेत गिऱ्हाईक कमी असल्यामुळे आमच्या दुकानात माझ्या मित्रांची फौज जमलेली असायची. कॉलेजचा मित्र विनायक शेट्ये, पेप्सी कोला विकायला येणारा विष्णू नाईक, सकाळी दूध टाकणारा किशोर समोर रजत सोसायटीत राहणारा प्रवीण, इमारतीतला संतोष ओक अजून बरेचसे मित्र जमायचे. क्रिकेटचे किस्से, सिनेमाचे किस्से स्वतःच्या करिअर बद्दलच्या चर्चा असायच्या. १९८६ डिसेंबरचा महिना होता. आम्ही गप्पा मारता मारता ३१ डिसेंबरला काय करायचं यावर चर्चा सुरू झाली. विनायक बोलला आपण "गेटवे ऑफ इंडिया"ला जाऊया. तिकडे नवीन वर्षाच्या स्वागताचा कार्यक्रम छान असतो अस मी ऐकलंय. काही मित्रांनी होकार दिला. ते यायला तयार झाले. ट्रेनने जायचं आणि ट्रेनने यायचं त्यामुळे जास्त खर्च येणार नव्हता. फक्त जाण्या येण्याचा आणि थोडाफार खाण्याचा खर्च. मी थोडा विचार करायला लागलो. बाकीच्यांना फरक पडणार नव्हता मला सकाळी उठून दुकान उघडायचा होतं. काही जण तयार झाले मग मी पण होकार दिला.

   अण्णांची तब्यत सुधारली होती. अण्णांच्या पाठीच्या मणक्याचे दुखणे कमी होऊन ते दुकानात यायला लागले. सर्वेश हॉल च्या बाजूला पिठावाला हे  गृहस्थ मुंबईहून आठवड्यातून एकदा यायचे. ते रुग्णाच्या पाठीवर लाथ मारायचे. त्यांनी बरेचसे रुग्ण बरे केले होते. अण्णा पण त्यांच्याकडे गेले. त्यांच्या उपचारामुळे अण्णांना बर वाटायला लागलं. अण्णा चालायला फिरायला लागले. अण्णांना मी मित्रांबरोबर ३१ तारखेला "गेटवे ऑफ इंडिया"ला जाण्याचं सांगितलं. अण्णा चालेल बोलले तू जाऊन ये सकाळी दुकान मी उघडतो. मग काय मी हवेत!! हॅपी न्यू इयर थेट मुंबईत "गेटवे ऑफ इंडियावर" मित्रांसोबत साजरा करणार...

    ३१ तारखेला आठ वाजता निघायचं ठरलं. अण्णा दुकान बंद करणार होते. लायब्ररीत गेलो त्यादिवशी काहीच पैसे जमा नव्हते. दुकानात येऊन अण्णा कडे खर्चासाठी तीस रुपये मागितले. एवढा गल्ला माझ्या ताब्यात असताना मी कधीही एक रुपया पण काढायचो नाही. अण्णा जे देतील ते. आणि मी मागितलं की अण्णा कधीच नाकारायचे नाही. अण्णांनी लगेच तीस रुपये काढून दिले. सात वाजता मी घरी निघालो. घरी जाऊन जेवलो. आठ वाजता डोंबिवली स्टेशन तिकीट खिडकीच्या इथे आम्हीच जमायचं ठरलं होतं. मी V.T. च रिटर्न तिकीट काढलं. थोड्यावेळात बाकीचे सर्व जमले. ८.३०ची स्लो ट्रेन पकडली. मला "गेटवे ऑफ इंडिया" बघायची उत्सुकता होती. ट्रेन तशी रिकामी होती. आमच्यासारखे ३१ डिसेंबर साजरा करणारे थोडेफार लोकं होते. मी, विनायक, प्रवीण अजून तिघे असे आम्ही सहा जण होतो. ट्रेनला V.T. ला पोचायला कमीत कमी दीड तास लागणार होता. आम्ही आमच्या सोबत पत्ते घेतले होते. थोडावेळ पत्ते खेळलो. नंतर चित्रपटातली गाण्यांना सुरुवात केली. दादर स्टेशन आल्यावर मस्ती करायला सुरुवात झाली. V.T. स्टेशनला गाडी थांबली. तसं स्टेशन मला परिचित होतं. यापूर्वी दोन तीन वेळा घरातल्यांसोबत V.T. स्टेशनला यायची संधी मिळाली होती. स्टेशनवर उतरल्यावर प्लॅटफॉर्म, गर्दी, शेकडोंच्या संख्येने जाणाऱ्या येणाऱ्या गाड्या, कामावर जाणारी माणसं बघून मुंबईचा अभिमान वाटायचा.

    आम्ही स्टेशनच्या बाहेर पडलो, समोरच्या घड्याळात सव्वा दहा वाजले होते. बराच सिनेमामध्ये मुंबईत उतरला म्हटलं की जे दृश्य दाखवायचे ते दृश्य आता माझ्या डोळ्यांसमोर होतं. जगातल्या काही मोजक्या रेल्वे स्टेशनमध्ये हे एक स्टेशन मोजल जायचं. V.T.  स्टेशनची इमारत रात्रीच्या वेळेला छान दिसत होती. सर्वजण बोलले इथंच काहीतरी खाऊन घेऊया पुढे महाग पण असेल आणि गर्दीही असेल. आता काय खायचं समोर वडापाव, पाव भाजी, सँडविच ची दुकाने होती. वडापाव घ्यायचं ठरलं. मी घरून जेवून आलो होतो तरी पण मी एक वडापाव खाल्ला. जेवलो नसतो तर कमीत कमी तीन चार तरी वडापाव खाल्ले असते. वडापाव जाम चमचमीत होता.

   आम्ही D.N. रोड वरून चालत निघालो. विनायक बोलला चालत गेलो तर अर्धा तासात आपण पोचू. आमच्याकडे वेळ होता. आत्ताशी फक्त अकरा वाजले होते. आम्हाला बाराच्या आधी तिकडे पोचायचं होत. रात्रीची वेळ असली तरी सर्वजण ३१ डिसेंबर न्यू इयर साजरा करण्यासाठी बाहेर पडले होते. बरेचसे जण आमच्यासारखे "गेटवे ऑफ इंडिया" बघायला आले होते. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंनी लोक चालत होते. रस्त्यावर गाड्या वेगाने धावत होत्या. चालत आम्ही फ्लोरा फाऊंटनला पोचलो. विनायक सर्व ठिकाणाची नावे सांगत होता. तो आमचा गाईडच होता म्हणा.पुढे डाव्याबाजूला जहांगीर आर्ट गॅलरी लागली मग रिगल सिनेमा. आता दहा मिनिटात आपण पोचू असा विनायक बोलला. पुढे छोटीसी गल्ली लागली त्यातून बाहेर पडताच समोर गेटवे ऑफ इंडिया दिसत होतं. सागरा सारखा जनसमुदाय दिसत होता. जास्त करून कॉलेजला जाणारे तरुण मुलं मुली आणि काही प्रमाणात फिरायला आलेली फॅमिली होती. थोडाफार प्रमाणात विदेशी नागरिकही होते. "गेटवे ऑफ इंडियाची" इमारत प्रकाश झोतात उठून दिसत होती. ताज हॉटेल सुद्धा लायटिंगमुळे एखाद्या चित्रकाराने चित्र रंगवल्यासारख दिसत होतं. मला विश्वासच बसेना की मी हे सर्व माझ्याच डोळ्यांनी प्रत्यक्ष पाहतोय. सर्व लोकं छान सजून दजून आले होते. लाऊड स्पीकर वर म्युझिक सुरू होतं. मुलं मुली त्या चालीवर नाचत होते. फोटो काढणारे आपले कॅमेरा घेऊन फिरत होते. लोकं आपापल्या ग्रुप चे फोटो काढून घेत होते. खाण्यापिण्याचे काही दुकाने उघडी होती. या दुकानात सुद्धा काही लोकांनी गर्दी केली होती. समुद्रात बोटी हालचाल करत होत्या. बोटीतून माणसं फिरायला जात होते. बारा वाजायला काही सेकंद बाकी होते. इतक्यात सर्व लाईट्स बंद झाल्या. सर्वत्र अंधार पसरला. लोकांनी जोरात ओरडायला सुरुवात केली "हॅपी न्यू इयर!!!". इतक्यात बारा वाजले, १९८६ साल संपून १९८७ सालची सुरुवात झाली. समोर समुद्रात आणि बाजूला फटाके वाजायला सुरुवात झाली. आकाशात वेगवेगळ्या रंगाचे फटाके उडतांना दिसत होते..., ते दृश्य बघण्यासारख होतं. मला अजिबात विश्वास बसत नव्हता की मी घरातून फक्त अडीच तासाच्या अंतरावर असलेल्या जगातल्या काही मोजके रमणीय स्थळातल्या "गेटवे ऑफ इंडिया" येथे नवीन वर्षाच्या स्वागताचा आनंद लुटत होतो....

"फ्रेंड्स लायब्ररी" चे पहिले काही दिवस आणि "फ्रेंड्स स्टोअर्स" मध्ये जून महिना...

२२ मे १९८६ रोजी "फ्रेंड्सलायब्ररी" ची सुरुवात झाली. लायब्ररीकडे बघण्याचा माझा दृष्टिकोन वेगळाच होता. डोंबिवलीतल्या इतर वाचनालयात किती वर्गणी आहे? ते किती पुस्तके देतात? त्यांच्याकडे किती पुस्तके आहेत? किती सभासद आहेत? या सर्वांचा मी कधीच विचार केला नाही. त्यांचे वेळापत्रक, नियम व अटी वेगळ्याच होत्या. फ्रेंड्स लायब्ररीत मी तीस रुपये अनामत रक्कम आणि दहा रुपये महिन्याची वर्गणी ठेवली होती. एकावेळी एक पुस्तक आणि ते महिन्यातून कितीही वेळा बदलण्याची मुभा. विलंब शुल्क नाही. कमीत कमी नियम व अटी ठेवल्या. त्या मानाने आपल्या लायब्ररीत सभासद खूप कमी होते. कारण पुस्तकांची संख्या कमी, नवीन पुस्तकांची भर पडत नव्हती. मासिकं ठेवायला सुरुवात केली नव्हती. सकाळी नऊ ते बारा आणि संध्याकाळी पाच ते आठ एवढाच वेळ लायब्ररी उघडी असायची. वाचकांना पुस्तकं बदलायला वेळ कमी मिळायचा. त्यात सोमवारी लायब्ररी बंद. वाचक यायचे पुस्तकं बघून निघून जायचे. जी मुलगी स्टाफ ठेवली होती ती नवीन असल्यामुळे वाचकांना समजून सांगू शकत नव्हती. दुकानाच्या जबाबदारीमुळे मला स्वतःला लायब्ररीसाठी वेळ देता येत नव्हता. रोज संध्याकाळी लायब्ररीत जायचो. दिवसातून एखादा सभासद पुस्तक बदलून गेला किंवा नवीन सभासद नाव नोंदणी झाली की मी खुश. घरी व मित्रांना सांगायचो आज एक सभासदांनी पुस्तक बदललं!! आज एक नवीन सभासद झाला!!! माझ्याकडे भांडवल कमी होतं, त्यामुळे मी जास्त पैसे लायब्ररीत गुंतवू शकत नव्हतो. पण मी ठरवलं होतं जे काही उत्पन्न होईल ते न वापरता त्या उत्पन्नातून नवीन पुस्तके खरेदी करायची. जेणे करून नवीन पुस्तकं वाढतील तसेच नवीन सभासदही नाव नोंदवतील. मला मात्र दुकानात जास्त लक्ष द्यायला लागायचं.

     जून महिन्याला सुरुवात झाली की खूप मज्जा असायची. जून तेरा तारखेला जास्त करून डोंबिवलीतल्या सर्व शाळा सुरू होत होत्या. डोंबिवलीत बरेचसे लोक मुंबईला नोकरीला जात होते. एक तारीखेनंतर सर्वांचा पगार यायचा. एकदा पगार हातात आला की खरेदीला सुरुवात. एक जून नंतर दुकानात तुफान गर्दी असायची. मे महिन्यातच आम्ही वह्या, पाट्या, पाठ्य पुस्तके, नवनीतचे गाईड, जीवनदीप प्रकाशनाचे वर्क बुक, पेन ,पेन्सिल, कंपास पेट्या सर्व समानांचा भरपूर स्टॉक करून ठेवायचो. सकाळी गर्दी कमी असायची तेव्हा सर्व सामान लावून घ्यायचो. संपलेल्या सामानाची यादी तयार करून मार्केटला पाठवायचो. संध्याकाळी मात्र पाच वाजल्यापासून गिऱ्हाईकांच्या गर्दीला जी सुरुवात व्हायची तर कधी नऊ वाजले हे कळायचं नाही. दुकानात मी आणि दोन कर्मचारी असायचो. कॅश सांभाळण्यासाठी कामत पेनचे मालक लक्ष्मण कामत असायचे. दहा ,वीस, पन्नास रुपयांच्या नोटांनी गल्ला भरलेला असायचा. मी आलेल्या गिऱ्हाईक सांभाळायचो. वेगवेगळ्या शाळांची यादी लोकं घेऊन यायचे. पुस्तक शोधताना खूप वेळ जायचा. सर्व पुस्तकं मिळाली की गिऱ्हाईक खुश!! नाहीतर ते नाराज होत होते. मग त्यांना त्या पुस्तकांसाठी दुसऱ्या दुकानात जायला लागायचं आम्ही सांगायचो की एक दोन दिवसात मागवून देतो पण लोक काही ऐकायचे नाही. संध्याकाळी गर्दी असताना काही लोकं पुस्तक डबल झाली म्हणून परत घेऊन यायचे. घरातले दोन तीन माणसं यादीत न मिळणारी पुस्तकं जिथे मिळेल तिथून आणायची आणि डबल झाली की आमच्याकडे परत करायला यायचे. या वरून पुष्कळ भांडण व्हायची. तुमच्या बिलावर पुस्तके परत घेतले जाणार नाही असं कुठेच लिहलेले नाहीये असे काही लोक म्हणायचे. मी मष्करीत म्हणायचो बिलावर पुस्तके परत घेतो असं पण कुठेही लिहलेले नाहीये!! ओळखीचे असले तर त्यांना दुपारी मी एकटा असतांना पुस्तक बदलून देण्यासाठी बोलवाचो. मला भांडण करायला आवडायचं नाही!!

     पाठ्यपुस्तके अण्णा मुंबईहून घेऊन यायचे. दरवर्षी कुठल्यातरी इयत्तेचा पाठ्यक्रम बदलेला असायचा. सरकारी कारोबार असल्यामुळे आधी छापून तयार नसायचे. रोज एक दोन विषयांचे पुस्तके येत होती. डोंबिवलीतील काही पुस्तकांचे दुकानदार जसे बागडे, गद्रे बंधू,आम्ही आणि काही कल्याणचे दुकानदार मिळून टेम्पो करून मुंबईहून पाठ्यपुस्तके घेऊन यायचो. त्यांना डोंबिवलीमध्ये यायला रात्रीचे आठ ते नऊ वाजयचे. टेम्पो यायच्या आधीच लोकं गर्दी करून थांबायचे. प्रत्येक पुस्तकांचे पन्नास साठ प्रति असायच्या ते एका तासात संपायचे. त्यानंतर आलेल्या लोकांना पुस्तके मिळायचे नाही.

     एका वर्षी दहावीच्या अभ्यास क्रमातले शंभर मार्कचे संस्कृत पुस्तकाचे सरकारने कमी प्रति छापल्या होत्या. ते काही दिवसात संपल्या पण. एक दिवशी संध्याकाळी दहावीच्या दोन मुली दुकानात आल्या. दुकानात पुष्कळ गर्दी होती. त्या दोघींनी दहावीच्या शंभर मार्क्सच्या संस्कृत पुस्तकाची चौकशी केली. मी पटकन बोलून गेलो शंभर मार्क्सचे संस्कृतचे पुस्तक संपलेत पन्नास मार्कचे दोन पुस्तके दिले तर चालतील का? किती गर्दी असली तरी दुकानात माझी मस्करी चालू असायची. त्या मुलींना माझा राग आला वाटतं त्या मुली दुकानातून निघून गेल्या.थोड्यावेळाने त्या दोघी त्यांच्या घरातल्यांना घेऊन आल्या. त्यांच्याबरोबर एकीची आई तर एकीचा भाऊ होता. भाऊ माझ्या ओळखीचा होता. त्या दोघी मला बोट दाखवून बोलल्या हाच तो ज्यांनी आम्ही शंभर मार्क्सचे संस्कृत पुस्तक विचारलं तर म्हणतो कसा पन्नास मार्क्सचे दोन घ्या!! आलेल्या दोघांना मी कसं तरी समजावून सांगितलं की मी मस्करीत बोललो. शंभर मार्क्सचे पुस्तक मिळत नाहीये पण एक दोन दिवसात कुठूनतरी मागवून द्यायचा प्रयत्न करतो. मी समजावून सांगितल्यावर ते निघून गेले काही दिवसांनी त्यांना दोन पुस्तक मागवून दिली. असे बरेचसे किस्से शाळा सुरू होत असताना दुकानातल्या गर्दीत होत होते. आलेल्या प्रत्येक गिऱ्हाईकांना पुस्तके व इतर सामान मिळवून देण्याचा माझा प्रयत्न असायचा...

२२ मे १९८६ रोजी "फ्रेंड्स लायब्ररी" ची स्थापना झाली!!!!

पेंढरकर कॉलेजमध्ये शेवटच्या वर्षी आम्हाला कॉम्प्युटर हा एक अभ्यासातील विषय होता. तेव्हा डोंबिवलीत कॉम्प्युटर आला नसावा, कॉम्प्युटर शिकवणारा मॅडमने आम्हाला कॉम्प्युटरच्या प्रॅक्टिकलसाठी मुलुंड पश्चिमेला घेऊन गेले. तेव्हा मी पहिल्यांदा कॉम्प्युटर पहिला. तिकडच्या शिक्षकाने त्यांच्याकडे कॉम्प्युटर क्लास लावायला सांगितलं. दोन वर्षांचा कोर्स होता. फीस सात हजार रुपये इतके होते. सर्टिफिकेट मिळाल्यावर अमेरिकेत नोकरी मिळु शकेल असे ते बोलले. मला माहित होतं आमच्याकडे तेवढे पैसे नव्हते. मी तो विचार मनातून काढून टाकला. नाहीतर मी तेव्हा कोर्स पूर्ण करून अमेरिकेत गेलो असतो!!

    मी T.Y. कॉमर्सला असताना अण्णा आजारी होते. आम्ही चार भावंडं अण्णांनी आमच्या तिघांच्याही भविष्याची सोय केली होती. वेंकटेश अण्णा इकॉनॉमिक्समध्ये M.A. करून lecturer बनणार होता. त्याची शिक्षणाची जबाबदारी अण्णांनी घेतली होती. पांडुरंग अण्णाला मंजुनाथ शाळे समोर संदेश स्टोअर्स दुकानाची व्यवस्था करून दिली. आता राहिलो मी. माझ्यासाठी अण्णाने टिळक नगर विद्यामंदिरा समोर जागा घेऊन ठेवली. त्या जागेवर किराणाचा दुकान होतं. टिळकनगर शाळेसमोर राम कृपा बिल्डिंगमध्ये मुरडेर्श्वर आजी राहायच्या. त्यांची जागा होती. एका बाजूला पिठाची गिरणी तर दुसऱ्या बाजूला पॉवर लॉड्री होती. जानेवारी १९८३ ला ती जागा अण्णांनी घेऊन ठेवली. त्या जागेवर काय करायचं ठरवलं नव्हतं. अण्णांच आणि माझं  चांगलं पटायच. "फ्रेंड्स स्टोअर्स' अक्ख मी सांभाळायचो. त्यामुळे अण्णा माझ्यावर खुश!!! माझी T. Y. B.com ची परीक्षा संपल्यावर घरी चर्चा झाली घेतलेल्या जागेवर काय सुरू करायचं?

     "फ्रेंड्स स्टोअर्स'मध्ये बरेचसे कॉलेजचे विद्यार्थी यायचे. त्यातले काही विद्यार्थी कॉलेजच्या पुस्तकांची लायब्ररी सुरू करायला सांगायचे. जर विद्यार्थी स्वतःहून सांगत असतील तर छोट्या प्रमाणात कॉलेजची लायब्ररी सुरू करायला हरकत नाही असा विचार मनात आला. मी अण्णा आणि वेंकटेश अण्णांने निर्णय घेतला. दोन कॉमर्सचे आणि तीन सायन्सचे विद्यार्थी सभासद होण्यासाठी तयार झाले. वेंकटेश
अण्णांने काही अकाउंट्सची पुस्तके, केमिस्ट्रीची पुस्तके छान बायडिंग करून आणले. पुस्तकांचे सिलेबस बदलत असल्यामुळे पुढे लायब्ररी सुरू ठेवण्यास जमलं नाही.

       माझी शेवटच्या वर्षाची परीक्षा संपली. आता पुढे काय? याचा विचार करणं भाग पडलं. कुठल्याही परिस्थितीत नोकरी करायची नाही असं माझ ठामपणे ठरवलं!! घरून पण काही आग्रह नव्हताच. मी जे काय ठरवणार त्याला घरातल्या सर्वांचा पाठिंबा होताच. नेमकं अण्णाने जागा घेऊन ठेवली होती. कुठला तरी व्यवसाय सुरू करूया असा मनात विचार आला. दुकानात सुरू केलेलं वाचनालय त्या जागेवर करूया असा मनात विचार आला. अण्णा आणि इतरांशी चर्चा केली. वाचनालय सुरू करायचं ठरलं. काहीतरी उद्योग व्यवसाय करायचा. वाचनालय व्यवसाय निवडण्याचामागे बरीशी कारण होती. वाचनालयात स्वतः बसायची गरज नव्हती. एखादा स्टाफ ठेवलं तरी चालत. माझ्याकडे गेले पाच सहा वर्षांचा पुस्तकांबरोबरचा अनुभव होता. दुकानामुळे ओळखीही भरपूर होत्या. महत्वाचं म्हणजे गुंतवणूक कमी लागणार. त्यामुळे जास्त भांडवलाची गरज नव्हती.
 
     वाचनालय सुरू करायचं अजून एक मुख्य कारण माझी स्वतःची वाचनाची आवड. लहानपणी कुंदारपूरमध्ये संघाच्या लायब्ररीत जायचो. छत्रपती शिवाजी महाराज, लोकमान्य टिळक, राणी लक्ष्मीबाई, सुभाषचंद्र बोस असे बरेचसे थोर पुरुषांचे चरित्र वाचले होते. दहावी नंतर दुकानात बसायचो. दुकानात बाबुराव अर्नाळकरांचे बरीचशी छोटी छोटी पुस्तके होती तेव्हा त्यांची किंमत दीड ते दोन रुपये असायची. दुपारी एकटा असताना मी त्यांची पुस्तके वाचायचो. रणझुंझार, काळापहाड असे नायक असलेली रहस्यमयी छोटी छोटी पुस्तके मला खूप आवडायची.बाबुराव अर्नाळकरांची ही पुस्तके मला वाचनालय सुरू करण्यास कारणीभूत ठरली.

     अण्णांनी दुकानासाठी सारस्वत बँकेकडून कर्ज घेतलं होतं. सारस्वत बँकेला दुकानाच कागदपत्र व वार्षिक अहवाल द्यायला लागायचं. दुकानाच अकाउंटसाठी मी पै सरांकडे गेलो. सरांनी विचारलं दुकान कसं चालाय तुझं शिक्षण झालाय फक्त निकाल लागायचं बाकी आहे. पुढे काय करणार आहेस? मी वाचनालय सुरू करण्याच सांगितलं. थोडाफार भांडवल ही लागेल असं बोललो. सरांनी लगेच पाच हजार रुपये काढून दिले!!

     हातात पैसे होते अण्णांनी घेऊन ठेवलेली जागाही होती. वाचनालय सुरू करायचं ठरलं. लगेच कामाला लागलो. सुरुवातीला जागेच काम सुरू केलं. बरेच दिवस जागा रिकामी पडून असल्यामुळे वरचे पत्रे बाजूची भिंत खराब झाली होती. समोरच शटर पण गंजल होत. आमच्या ओळखीच्या एका कडीयाला बोलावलं सर्व नीट करून भिंतीला रंग-रंगोटी करून घेतली. सर्व काम संपल्यावर जागा छान दिसत होती. जागा समोरून छोटी असली तरी आतून खूप मोठी. वाचनालयाला पुरेशी एकूण तीनशे फूटची जागा. पुस्तक मांडण्यासाठी तयार असलेले चार लोखंडी रॅक मागवले. एक टेबल, एक पंखा, चार बल्ब मागवून इलेक्ट्रिक कामं करून घेतल.


     जागा तयार होती आता नाव काय द्यायचं? कधी पासून सुरुवात करायची?? हे ठरवायचं होतं. त्यावेळी डोंबिवलीत शंभराहून अधिक छोट्या-मोठ्या वाचनालय होत्या. त्यातले काही वाचनालयामध्ये एक हजारपेक्षा जास्त सभासद होते. फक्त मानपाडा रोडवर पाच सहा वाचनालय होत्या. विकास वाचनालय, ज्ञान विकास वाचनालय, योगायोग वाचनालय, ज्ञानदा वाचनालय अश्या कित्येक वाचनालयात पुष्कळ गर्दी असायची आणि वाचकही खूप असायचे. प्रत्येक वाचकांचे दोन-दोन, तीन-तीन वाचनालय असायच्या. वाचक एका वाचनालयातून पुस्तके तर दुसरीकडून मासिकं आणायचे. घरातले सर्वजण पेपर व पुस्तके वाचायचे. वाचनालये सुद्धा नवीन पुस्तके, नवीन मासिकांनी भरलेली असायच्या. आपली जागा डोंबिवली शहराच्या एका कोपऱ्यात होती. कितपत सभासद जमतील याची शंका होती. मी पण पुस्तकांच्या जमवा जमविला लागलो.


     दुकानात बरीचशी कॉलेजची पुस्तके होती. सुहास शिरवळकर, अरुण हरकारे, गुरुनाथ नाईक, प्र.के.अत्रे, व्ही. स. खांडेकर अशा वेगवेगळया लेखकांच्या आणि काही ऐतिहासिक मिळून शंभरेक मराठी कथा, कादंबऱ्या विकत आणल्या. पुस्तकांना शिवून बायडिंग करून घेतले. आता फक्त नाव आणि तारिख ठरवायची होती.

       उदघाटन समारंभ करायचा नव्हता. फक्त देवाचा फोटो ठेवून जवळचे नातेवाईक, काही मित्र, काही दुकानाचे नेहमीच्या गिऱ्हाईकांना बोलवायचं ठरवलं. अण्णा बोलले फ्रेंड्स नावं चांगलं आहे पुढे लायब्ररी किंवा वाचनालय शब्द लावलं की झालं. मी विचार केला फ्रेंड्स इंग्लिश शब्द आहे त्याला लायब्ररी हाच शब्द जुळेल म्हणून फ्रेंड्स लायब्ररी असं नाव सुचलं. आणि सर्वांनी ते मान्य ही केलं. आता तारीख आणि नावाचा फलक फक्त राहिलं होतं. बोर्ड लिहून देणाऱ्या एका पेंटरला बोलवलं त्यांनी निळा आणि लाल रंगात छानपैकी फ्रेंड्स लायब्ररी नावाचा बोर्ड बनवून दिला. माझ्या कॉमर्सच्या शेवटच्या वर्षाचा निकाल यायचा होता. त्याच्या आधीच बावीस मे ला वाचनालय सुरु करायचं ठरलं.


    एकवीस मे ला सर्व तयारी पूर्ण केली. दुकानातील पुस्तके, नवीन विकत आणलेल्या कथा, कादंबऱ्या लोखंडी रॅकवर सजवून ठेवल्या. पुस्तकांना नंबरही दिले गेले. नावाचा बोर्ड लावून घेतला. फक्त कोणाला आधी दिसू नये म्हणून त्यावर रद्दीचा कागद लावून घेतला.वेंकटेश अण्णाने माधुरी म्हणून एका स्टाफची नेमणूक केली.


                                            २२ मे १९८६ रोजी "फ्रेंड्स लायब्ररीची" स्थापना झाली!!!
    पहिल्याच दिवशी तीन सभासद झाले. वृषाली वालावलकर हिने "फ्रेंड्स लायब्ररीची" पहिली सभासद म्हणून नाव नोंदणी केली...

पै सरांच्या एका वाक्यामुळे एप्रिल १९८६ ला T.Y.B.com ची परीक्षा दिली....

पेंढरकर कॉलेजमध्ये चार वर्षे कसे गेले कळलेच नव्हते. मी चौदावी उत्तीर्ण होऊन कॉमर्सच्या शेवटच्या वर्षात T.Y.Bcom ला पोचलो. पुढच्या भविष्याचा विचार केला नव्हता. कॉलेजमध्ये सर्व लेक्चर मी वर्गात उपस्थित असायचो. लेक्चर नसेल तर कॉलेजच्या मागे असलेल्या पाटील यांच्या कॅन्टीनमध्ये मी आणि बरेचसे मित्र असायचो. त्यांच्याशी चांगली ओळख झाली होती. कधी कधी आम्ही क्रिकेट खेळायचो. पाटील पण आमच्या बरोबर खेळायचे. खरंतर T.Y.Bcom कॉलेजचं शेवटचं वर्ष. पुढच्या करियर साठी महत्वाचं वर्ष. चौदावी पर्यंत मी कुठलाही क्लास लावला नव्हता. कॉलेजमध्ये जे शिकवले तेवढच. बाकी मित्रांचे नोट्स, त्यांच्या बरोबर चर्चा करायचो. चेतना प्रकाशनाची गाईड वापरून परीक्षा दिली. आता शेवटच्या वर्षात पोचलो होतो....
   
      कॉलेज सुरू झालं आणि नेमके अण्णा आजारी पडले. त्यांना पाठीच्या मणक्याचे आजार होता. त्यांना चालायला उठून बसायला जमत नव्हतं. दुकानाचा भार माझा अंगावर आला. दुकानात दोन कामगार होते पण रोखचा व्यवहारासाठी घरातली व्यक्ती पाहिजे होती. तसा प्रेमानंद माझा भाचा मोठ्या बहिणीचा मुलगा होताच. त्याच पण कॉलेज होत. अधून मधून वेंकटेश अण्णा येत होता तो पण दुकान सांभाळायचा. जून मध्ये कॉलेज सुरू झालं होतं. जवळ जवळ महिनाभर कॉलेजमध्ये अकाउंटसाठी शिकवायला कोणच नव्हतं. शेवटचं वर्ष असल्यामुळे अभ्यासाकडे लक्ष्य द्यायला हवं होतं. बाकीच्या सर्व मित्रांनी कोणता ना कोणता क्लास लावला होता. त्यावेळी डोंबिवलीत कॉमर्ससाठी दोनच क्लास प्रचलित होते. शिरीष देशपांडे सरांचा सरस्वती क्लास ज्यात कॉलेजसारखे पुष्कळ विद्यार्थी होते. आणि दुसरा गणेश क्लास जो उमेश पै सर आणि वाणी सर चालवत होते. मला त्यातलं त्यात गणेश क्लास लावायचा होता. पै सर माझ्या ओळखीचे होते. ते आमचे नातेवाईक पण होते. मी बारावी झाल्यावर C.A. एन्ट्रन्स ची परीक्षा दिली होती. त्या परीक्षेला बसण्यासाठी पै सरांची सही घ्यायला त्यांच्या ऑफिसला गेलो होतो. परीक्षेत सर्व विषयात दहा आणि पंधरा असे खूप कमी गुण मिळाले होते. मी कमी गुण मिळवून नापास झाल्यामुळे C.A.चा नाद सोडून दिला. त्यानंतर मी पै सरांकडे गेलो नाही.

     आता शेवटच्या वर्षासाठी क्लास लावायचा होता. कॉलेजमध्ये जे शिकवतात ते परीक्षेत चांगले गुण मिळवण्यासाठी पुरेस नव्हत. मी जुलै महिन्यात क्लास लावायचा विचार केला. कॉलेजच्या मित्रांकडून ऐकलं होतं की पै सरांचं क्लास फुल्ल झालाय. आता काय करायचं? तरी मी विचार केला एकदा जाऊन सरांना भेटून विचारुया, म्हणून त्याच्या क्लासमध्ये गेलो. पै सर वर्गात शिकवत होते. मी त्यांची वाट बघत बाहेर थांबलो. क्लास सुटल्यावर सरांनी मला आत बोलावलं. मी पेंढरकर कॉलेजमध्ये T.Y. कॉमर्सला आहे, मला आपला क्लास लावायचा आहे, तर सर बोलले तुला खूप उशीर झालाय क्लासचे सर्व बॅच भरले गेले आहेत. ऍडमिशनची शक्यता खूप कमी आहे. सर मला कोणतीही बॅच चालेल माझी एक सीट ऍडजस्ट करा प्लीज. अशी मी पै सरांना विनंती केली. सरांनी थोडावेळ घेतला मग म्हणाले, ठीक आहे तू माझा नातेवाईक आहेस आणि तुझ्या भावांना मी चांगला ओळखतो, तुम्ही खूप मेहनती आहात. तू उद्यापासून संध्याकाळच्या बॅचला ये पण एक अट आहे सीट फुल आहेत तुला टेबलवर बसायला लागेल तुला चालेल का? मी चालेल बोललो मला फक्त क्लासमध्ये प्रवेश हवा होता.

      दुसऱ्याच दिवशी क्लास ची फी भरून मी क्लासला जायला सुरुवात केली. कॉलेजमधले सर्व लेक्चरस अटेंड करायला सुरुवात केली. गणेश क्लास संध्याकाळी असायचा. पै सर खूप चांगले शिकवायचे. ते खूप खोलात जाऊन अकाउंट्स शिकवायचे. प्रत्येक विद्यार्थ्यांना समजेपर्यंत पुढचा विषय घ्यायचे नाही. समजा वर्गात कोण जांभई घेत असले तर हातातला खडू सरळ फेकून मारायचे. अभ्यासाबरोबर इतर गोष्टीही सांगायचे. सर्वांना विषय समजेल असे चांगले उदाहरणे द्यायचे. इनकम टॅक्स त्यांचा आवडता विषय होता ते स्वतः C.A. असल्यामुळे इनकम टॅक्स बद्दल नीट समजावून सांगायचे.

    मी नियमितपणे कॉलेज आणि क्लासला जायला लागलो. अण्णांची तब्येत खूप बिघडली अण्णांना उठायला, बसायला त्रास होऊ लागला. अण्णांना दुकानात यायला जमेनासे झाले. दुकानाचा सर्व भार माझ्यावर आला. तसं मदतीला वेंकटेश अण्णा, प्रेमानंद आणि दोन कामगार होते. मला दुकानाची काळजी वाटत होती. एप्रिलमध्ये परीक्षा जाहीर झाल्या. मी द्विधा मनःस्थिती होतो. परीक्षा दयायची का नाही? दोन दिवस मी पै सरांच्या क्लासला गेलो नव्हतो. पै सरांनी मला भेटायला बोलावलं. मी पै सरांना भेटायला क्लासमध्ये गेलो. सर्व मुलं घरी गेल्यावर सरांनी मला आत बोलावलं. विचारलं क्लासला का येत नाहीस? मी माझ्या अडचणी सराजवळ मांडल्या. सर बोलले सर्व ठीक आहे तू परीक्षेला बस जास्तीत जास्त काय होईल नापास ना? समजा पास झालास तर एक वर्ष वाया जाणार नाही, डिग्री पण मिळून जाईल!! सरांचं हे वाक्य मला पटलं. बस! त्या दिवसापासून दिवसा दुकान रात्रीचा अभ्यास. रात्री एक वाजेपर्यंत अभ्यास सकाळी ६.३० ला दुकान. घरच्यांनी पण खूप मदत केली. इमारतीतले सर्व मित्र मुन्ना, मनसुख भाई, संतोष प्रत्येकांनी मला मदत केली. अर्थशास्त्र आणि कॉम्प्युटर विषय मला कठीण जायचे. बाकीच्या विषयांमध्ये मला चिंता नव्हती. पै सरांचे ते वाक्य लक्षात ठेवून बाकीचं काही विचार न करता मार्च महिन्यात फक्त अभ्यासावर लक्ष केंद्रित केलं. एप्रिल १९८६ ला मी T.Y. Bcom ची परीक्षा दिली

एका दिवसात ६०० अंडी आणि ३०० ब्रेड विकण्याचा विक्रम

माझा जास्तीत जास्त वेळ दुकानात जायचा. कॉलेज नसेल तर सकाळी साडेसहाच्या सुमारास मी दुकान उघडायचो. दुकानातल्या सामानांची मांडणी करेपर्यंत नऊ वाजायचे. फ्रेंड्स स्टोअर्स एक सुपरमार्केट सारखच होतं. पुस्तकाचं दुकान असलं तरी आम्ही दुकानात अंडी, ब्रेड, पाव, बिस्कीट, खारी, बटर, टोस्ट, फरसाण, अगरबत्ती, नारळ असे बरेचसे सामान ठेवायचो. सकाळी दुकान उघडायच्या आधीच लोकं अंडी आणि ब्रेड खरेदीला यायचे. लोक जास्त करून अर्धा ब्रेड घ्यायचे त्या काळी कंपनी कडून अक्खा ब्रेड येत होता. तो ब्रेड चाकूने मध्येच कापून वर रद्दी पेपर ने बांधून देत होतो. त्यात खूप वेळ जात होता. सर्व सामान बाहेर काढायला मला कमीत कमी एक दीड तास लागायचा. त्यामध्ये आलेल्या गिराई गिऱ्हाईकांना सामानही द्यायचं. त्यात अंडीसाठी कागदी पिशव्या वापरायचो. दुपारच्या वेळेला कागदी पिशव्या मीच तयार करायचो. पिशव्यांसाठी खळ पण मीच बनवायचो. एका तपेलात एक ग्लास पाणी, दोन चमच मैदा टाकून उकळल की दोनशे पिशव्यासाठी खळ तयार!! दुकानाची मांडणी झाली की चहा प्यायला घरी.

   १९८४ ला माझ्या भाचा (मोठ्या बहिणीचा मुलगा) प्रेमानंद गावाहून (कळसा ,चिकमंगळूर जिल्हा कर्नाटक) पुढच्या शिक्षणासाठी राहायला आमच्याकडे आला होता. त्याने बारावीपर्यंत शिक्षण घेतलं होतं. त्याला पेंढरकर कॉलेजमध्ये आर्टससाठी प्रवेश मिळाला. तो पण माझ्यासोबत दुकानात असायचा. दुकानाची खरेदी सर्व अण्णा बघायचे. त्यांचं पेमेंट पण अण्णांच करायचे. मी फक्त विकायचं काम करायचो. जर अण्णा कुठे बाहेर गेले, समजा गावाला वगैरे तर सर्व जबाबदारी माझ्याकडे असायची. एकदा सर्वात जास्त ब्रेड विकणारी विब्स कंपनी बंध झाली होती. तेव्हा आम्ही मुलुंड वरून मॉडर्न ब्रेड आणून विकायचो. कुठलही गिऱ्हाईक परत जावू नये हा त्यामागचा एकमेव हेतू असायचा.
दिवाळीत आम्ही भरपूर सामान विकायचो. अण्णा मुंबईच्या बाजारातून दिवाळीत विक्रीसाठी ग्रीटिंग कार्ड्स आणायचे. दिवाळी शुभेच्छा पत्र, वेग वेगळ्या नक्षीचे हे पत्र लोकं बाहेरगावी पाठवण्यासाठी पण खरेदी करायचे. जवळपास दिवाळीच्या दहा दिवस आधीपासून लोकं खरेदीला यायचे. आम्ही दुकानात फटकेही ठेवायचो. तेव्हा दुकानात फटाके ठेवण्यासाठी परवान्याची गरज नव्हती. फटाक्यांचा धंदा असा होता की त्यात जो नफा असतो तेवढाच माल उरायचा. पुढच्या वर्षीसाठी ठेवायला लागायचा.

    १९८४ बुधवार चोवीस ऑक्टोबरला दिवाळी होती.दिवाळीसाठी खूप सामान भरलं होतं. मी ,अण्णा, प्रेमानंद आणि दोन कामगार होते. दुकानात फटाके ,ग्रीटिंगस, ड्रायफ्रूट चे बॉक्स , उटणे, मोती साबण असे बरेचसे वस्तू विकायला ठेवले होते .गर्दीही भरपूर होती.भरपूर सामान विकलं गेलं होतं.फक्त थोडेफार फटाके आणि ड्रायफ्रूट बॉक्स शिल्लक होते.ते पुढच्या पाच सहा दिवसात संपणार होते.

    ३१ ऑक्टोबरला सकाळी दहा साडेदहाच्या सुमारास रेडिओ आणि टीव्हीवर बातमी आली, भारताचे पंतप्रधान श्रीमती इंदिरा गांधी यांना त्यांच्याच अंगरक्षकाने मारले. बातमी हळू हळू पसरायला लागली. दुकाने सर्व बंध ठेवण्यासाठी लोक आग्रह करत होती. मानपाडा रस्त्यावरील सर्व दुकानं बंद करायला सुरुवात झाली. मला पण लोकांनी दुकान बंद करायला सांगितलं. मला आपल्या देशाच्या पंतप्रधान श्रीमती इंदिरा गांधी बद्दल खूप आदर होतं. त्यादिवशी मी खूप विब्स ब्रेड घेऊन ठेवले होते. सर्वांनी दुकानं बंध ठेवल्यामुळे आम्ही पण साडेअकरा च्या दरम्यान दुकान बंद केलं. दुपारी जेवून शांतपणे झोपलो. संध्याकाळी पाच वाजता खाली उतरलो. बघतो तर सर्व दुकानं बंद होती. अख्या टिळकनगर परिसर शांत होतं. मला फक्त ब्रेडची चिंता होती. सेल्समॅनने उरलेले ब्रेड पण माझ्याकडे ठेवले होते. संध्याकाळी घरून चहा नास्ता करून आलो. मी आणि प्रेमानंदने संध्याकाळी सात वाजता अर्ध शटर उघडं ठेवून दुकान उघडलं. सर्व दुकानं बंध होती, टिळकनगरमधील आपलं एकच दुकान उघडं असल्यामुळे पुष्कळ गर्दी झाली. त्या दिवशी फक्त दोन तासात जवळपास सहाशे अंडी आणि जवळ जवळ तीनशे विब्स ब्रेड विकले गेले....

माझा आवडता नट राजेश खन्ना. त्याची एक वेगळीच स्टाईल होती. डोळे मारणं, मान हलवण्, त्याची बोलायची पद्धत या सर्व गोष्टींमुळे मला खूप आवडायचा तो राजेश खन्ना. त्याच्या चित्रपटाची स्टोरी पण चांगली असायची. त्याच्या जास्त करून सर्व चित्रपटाची गाणी हिट होती. किशोर कुमारचा आवाज त्याला एकदम सूट करायचा. सर्वांच्या तोंडावर त्याच्या चित्रपटाची गाणी असायची. त्याची हेअर स्टाईल पण खूप प्रचलित होती. अमिताभचा मुकदर का सिकंदर हा माझा सर्वात आवडता चित्रपट "ओ साथी रे तेरे बिना भी क्या जीना' माझं आवडत गाणं.का माहीत नाही हे गाणं लागलं की थोड्या वेळासाठी मी स्तब्ध होतो. बुधवारी एकतीस ऑक्टोबरला श्रीमती इंदिरा गांधी यांचं निधन झालं. दुकाने बंद होत्या. शुक्रवारी टिळक सिनेमगृहमध्ये अमिताभचा "शराबी" चित्रपट लागला. अमिताभच्या कुठल्याही चित्रपटाला पाहिल्या दिवशी खूप गर्दी असायची. तिकीट ब्लॅक ने घ्यायला लागायचं. त्यादिवशी लोकं घरातून बाहेर पडायला मागत नव्हते. आम्ही सर्व मित्रांनी ठरवलं रात्री नऊच्या शो ला जायचं. सर्वांच्या घरातले नाही म्हणत होते. एवढं काय आहे दोन दिवस जाऊ दे. आम्हाला तर त्याच दिवशी जायचं होतं. पावणे नऊला घरून निघालो. टिळक सिनेमगृहच्या बाहेर पहिल्यांदा अमिताभचा चित्रपट असून सुद्धा काहीच गर्दी नव्हती. एका माणसाकडे बरेचसे तिकीट होते. तो त्या तिकिटं कमी दराने विकत होता. आयुष्यात पहिल्यांदा छापील किंमतीपेक्षा कमी पैसे देऊन अमिताभचा सिनेमा पाहायला मिळाला. ते पण पहिल्याच दिवशी!!! चित्रपट आवडला सर्वांना पण येतानाची भीती होती आम्ही चार जण होतो न घाबरता दहा मिनिटात आपापल्या घरी पोचलो...

माझ्या कारकिर्दीत "फ्रेंड्स स्टोअर्स" मध्ये मी विकलेलं सर्वात महागडं पुस्तक....

आमच्या "फ्रेंड्स स्टोअर्स" दुकानाला सुरू करून पाच वर्षे होऊन गेले होते. हळूहळू धंदा वाढत होता. त्याकाळी परीक्षा संपल्यानंतर किंवा परीक्षेचा निकाल लागल्यावर लोक आपल्या मुलांचे वहीमध्ये उरलेल्या न लिहलेल्या पानं बांधून घेऊन येत होते. आम्ही त्यातले एकेरी, दुहेरी, चारेगी, चौकटी व इतर पानं वेगळे करायचो आणि ती पानं एकत्र करून छान पुठ्ठा बायडिंग करून तयार झालेली नवीन वही अत्यल्प किमतीत द्यायचो. बायडिंगला बाजूच्या काकी स्मृती मधील भारत प्रिंटिंग प्रेसमध्ये द्यायचो. तिकडे डेव्हिस नावाचा मित्र होता तो कमी किमतीत वह्या बायडिंग करून द्यायचा. ती वही मुलं रफ वही म्हणून वापरायचे. त्यामुळे वहितल्या उरलेल्या पानाचा सदुपयोग होत होता. मुलांना कमी किमतीत वही बनवून मिळायची. सुट्टीमध्ये दुकानात असे भरपूर वह्या यायच्या. थोडीफार भांडणही व्हायची. आम्ही जास्त पानं दिली होती आमची दुरेगी पान होती वगैरे.. धंदा म्हटलं की सर्व चालायचं!!

    त्याकाळी कॉलेजची नवीन पुस्तके कमी लोकं खरेदी करायचे. कॉलेजच्या पुस्तकांची किमती ही जास्त असायची. काही पुस्तके खूप महाग असायची. सर्वसामान्य लोकांना नवीन पुस्तके खरेदी करायला परवडत नसे. लोक काठ कसर करून पैसे खर्च करायचे. दुकानातून जुनी पुस्तके किंवा मित्र-मैत्रिणीकडून पुस्तके आदल्या-बदली करून घेत असायचे. जुनी पुस्तके निम्म्या किमतीत  मिळत असल्यामुळे जुनी पुस्तकांना जास्त मागणी असायची. मी तेरावीत असताना कॉलेजच्या पुस्तकांसाठी एक नवीन योजना सुरू केली. अशी योजना मुंबईत प्रचलीत होती. जे कोण कॉलेजची पुस्तके आमच्याकडून घेत होते ते पुस्तक एक वर्षांनी मूळ किंमतीच्या साठ टक्क्यांनी आम्ही परत घ्यायचो. पुस्तके देताना त्या पुस्तकाच्या मागे नियम व अटीचे रबर स्टॅम्प मारून द्यायचो. दोनच नियम महत्वाचे एक पान फाटलेली नसावी,दुसरं अभ्यासक्रम बदलेला नसावा. बरेच लोक त्याबदल्यात पुढच्या वर्षाची पुस्तके घ्यायचे. ज्यांना पुस्तके नकोत त्यांना पुस्तकांच्या मूळ किंमतीच्या साठ टक्के रक्कम परत. याच्यामुळे बरेचसे विद्यार्थ्यांचे पैसे वाचायचे. पुस्तकांचा चांगलाच उपयोग होत होता. या योजनेमुळे बरेचसे विध्यार्थी आमच्याकडे यायला लागले.

   आमचं दुकान थोडंसं आत असलं तरी आमच्याकडे अख्या डोंबिवलीतून लोकं पुस्तकं घ्यायला यायचे. अण्णांचा अनुभव व आमच्या तिन्ही भावंडांची मेहनत, लोकांशी असलेल्या व्यवहार, संबंधांमुळे सर्वांशी चांगली नाती जुळत होत होती.

     मी तेरावीची परीक्षा दिली होती दुपारी दुकानात मी एकटा होतो. दुकानासमोर निळया रंगाची प्रीमियर पद्मिनी कार येऊन उभी राहिली. कार तशी माझ्या परिचयाची, अधून-मधून त्या कार मधून विको कंपनीचे घरातली एक छोटी मुलगी आणि मॅडम आमच्या दुकानात पुस्तके, वह्या, पेन, पेन्सिल आणि इतर सामान घ्यायला याच गाडीतून यायच्या. पण त्या सकाळच्या वेळी यायच्या. आज एक गृहस्थ त्या गाडीतून उतरले त्यांच्याबरोबर कोणी नव्हतं. ते स्वतःगाडी चालवून आले होते. ते आमच्या दुकानात आले आणि मला विचारलं दुकानात अजून कोण आहे का? नाही सध्या मी एकटाच आहे, बोला ना काय हवंय? तुम्ही बाहेरची पुस्तके मागवून देता का? मी हो बोललो. मी हो म्हणताच त्यांनी एक चिट्टी काढली आणि माझ्याकडे दिली. त्यात पुस्तकाचं नाव आणि प्रकाशनच नाव लिहलं होतं. ते बोलले पुस्तक इंग्लंडच आहे तुम्ही मागवून देऊ शकता का? मी बोललो मला दोन तीन दिवस द्या मी कळवतो तुम्हाला. आपल्या घरातले आमच्याकडे खरेदीला येत असतात त्यांच्याकडे निरोप देतो. चालेल बोलून ते निघून गेले. आम्ही कॉलेज व इंग्रजी पुस्तकांची ऑर्डर मुंबईतल्या स्टुडंट एजन्सीकडे द्यायचो. त्यांचं मागच्या महिन्याचं बिल या महिन्याच्या पाच तारीखपर्यंत आम्ही चुकतं करायचो. मी विकोतल्या सरांनी दिलेली चिट्टीतल नाव एका वहीवर लिहून घेतलं चिट्टी एजन्सीकडे पाठवली. तेव्हा आमच्याकडे फोन नव्हता. बाजूला मनसुखलाल हिरजी यांच्याकडे एकच फोन होता. काही अर्जेन्ट असेल तर आम्ही तो नंबर द्यायचो. दुसऱ्याच दिवशी एजन्सी वरून त्या फोनवर मला कॉल आला. त्यांनी विचारलं अण्णा कुठे आहेत? मी बोललो ते गावाला गेलेत सध्या मीच दुकान संभाळतोय. काल जे चिट्टी पाठवली होती ना ते पुस्तक इंग्लंडच आहे त्याची किंमत पाउंड स्टर्लिंगमध्ये आहे अंदाजे सात ते आठ हजार किंमत होईल ट्रान्सपोर्ट वगैरे पकडून चालत असेल तरच आम्ही ते पुस्तक मागवू आणि हां पुस्तक कुठलाही कारणाने परत घेतलं जाणार नाही. ज्यांनी ऑर्डर दिली त्यांना नीट विचारून कळव बोलले. किंमत सात ते आठ हजार ऐकल्यावर मी पण सुन्न झालो.

परत दोन दिवसांनी सर स्वतः दुकानात येऊन पुस्तकाबद्दल चौकशी केली. मी त्या पुस्तकाची किंमत सांगितली पुस्तक ऑर्डर देऊन पंधरा दिवसांनी येईल, ते परत करता येणार नाही चालेल का? ते चालेल बोलले फक्त त्याच लेखकाचे तेच पुस्तक पाहिजे. लगेच त्यांनी पाच हजार रुपये ऍडव्हान्स ही दिले. आता ऑर्डर नक्की झालं होतं. पाच हजार रुपये हातात आले होते महिन्याभरात सुध्दा एवढी रक्कम जमा होत नसायची. आता पुस्तक मागवयाचं होत. मी लगेच एजन्सीला त्या पुस्तकाची ऑर्डर दिली. ऍडव्हान्स पाच हजार पाठवून दिले. पुस्तकाची ऑर्डर देऊन पंधरा दिवस होऊन गेले अजून पुस्तक आलं नव्हतं परत चौकशी केली तर दोन दिवसात येईल असं कळलं. दोन दिवसांनी किशोर ट्रान्स्पोर्टची गाडी दुकानासमोर येऊन उभी राहिली. मला फक्त एक पुस्तक ट्रान्सपोर्टमध्ये येईल असं मला वाटलं नव्हतं. मला वाटलं होतं की एजन्सीचा माणूस पुस्तक घेऊन येईल. मी ट्रान्सपोर्टवाल्यांना बोललो की माझं सामान नाहीये. ट्रान्सपोर्टवाल्यांनी बिल दाखवल ते एजन्सीच होतं. ट्रान्सपोर्ट वाल्यांनी ट्रक मधून आंब्याच्या पेटी सारखी एक पेटी काढली आणि दुकानात घेऊन आले. त्यांनी जे दहा रुपये मागितले ते मी देऊन टाकले. पेटी ताब्यात घेतली. ती पेटी थेट इंग्लंड वरून मुंबईला आली होती. मुंबईहून ते पुस्तक पेटीमध्ये ठेवून नीटसर पाठवलं होतं. एवढं किमतीच पुस्तकं मी कधीच बघितलं नव्हतं. अंदाजे पेटी सकट त्याच वजन चार किलो असावं बहुतेक. आता विकोवाले सरांची वाट बघत होतो. सकाळी मॅडम आल्या, त्यांच्या बरोबर निरोप पाठवला.दुसऱ्या दिवशी सर स्वतः आले त्यांनी ती पेटी बघितली पैसे विचारले मी त्यांना सात हजार सातशे पन्नास रुपयांच बिल दिलं. त्यांनी पाच हजार रुपये ऍडव्हान्स दिले होते ते वजा करून उरलेले दोन हजार सातशे पन्नास रुपये देऊन पुस्तकाची पेटी ताब्यात घेतली ते बोलले मी घरी जाऊन पेटी उघडून बघतो काही असेल तर निरोप देतो. पैसे हातात आले होते पण निरोप आल्याशिवाय चैन पडत नव्हतं. दोन दिवसांनी पुस्तक बरोबर असल्याचा निरोप आला. पुस्तकबरोबर नसतं तर खूप नुकसाव न झालं असतं. माझ्या जीवात जीव आला. माझ्या पुस्तकातल्या व्यवहारातील सर्वात जास्त किमतीच पुस्तक मी विकलं होतं.....

माझ्या दृष्टिकोनातून भारताने जिंकलेलं क्रिकेट वर्ल्डकप १९८३

क्रिकेट हा माझा आवडता खेळ. कुंदापूरपासूनच या खेळाची आवड निर्माण झाली. नारळाच्या झाडाची फांदी बॅट म्हणून वापरायचो. छोटं नारळाचं फळाला रबर लावून त्याचा चेंडू बनवायचो. तीन लाकडाचे तुकडे किंवा एखाद्या भिंतीवर खडूने तीन रेगोट्या मारून त्याला स्टंप बनवायचो. मग खेळायला सुरुवात. फलंदाजी करताना बाद झालो तरी मी नाही म्हणून चिडायचो. गोलंदाजी करताना पण चेंडू कुठेही टाकायचो. समोरच्याला बाद ठरवायचो. क्रिकेट खेळताना खूपदा पडलो, हाता-पायांना मारही लागला. घरातले ओरडायचे तुझे हे क्रिकेट खेळणे बंद कर किती जखमा झालेत? त्यावर कपडे पण फाडून येतोस. डोंबिवलीत आल्यानंतर सुद्धा मी क्रिकेट खेळणं काय सोडलं नाही. मला मजा यायची. चेंडू गटारात पडला की मीच उचलायचो घरी जाऊन हातपाय धुतले तर धुतले नाहीतर तसच जेवायला बसायचो. दिवसभर दुकान आणि क्रिकेटच्या धावपळीमुळे कधी झोप लागत होती ते कळतच नव्हतं .

    लहानपणी सुनील गावस्कर, दिलीप वेंगसरकर, गुंडप्पा, विश्वनाथ, प्रसन्ना, चंद्रशेखर या सारख्या क्रिकेटपटूंची नावं ऐकली होती. डोंबिवलीत आल्यावर मुन्नाच्या घरी रेडिओवर क्रिकेट मॅच ऐकण्याची संधी मिळाली. क्रिकेट मॅच ऐकताना गरम गरम खायलाही मिळायचं. मला अजूनही आठवतय मुन्नाच्या घरी एके दिवशी, मॅच ऐकताना भारताचा ऑस्ट्रेलिया दौरा होता, सिमसॅन गोलंदाजी करत होता, त्याच्या पायाला दुखायला लागलं होतं आणि तो अर्ध्यावर गोलंदाजी सोडून मैदानामधून निघून गेला. मला तेव्हा आश्चर्य वाटलं होतं की हा असं कसं मधूनच निघून गेला? तेव्हा काल झालेल्या मॅच च आज प्रसारण होत होतं.ते पण ऐकायला मजा यायची. रिची बॅनो कंमेंटरी करायचे. सुरुवातीला ते काय बोलायचे समजतं नसायचं. नंतर ऐकून ऐकून सवयी झाली. अभ्यास करताना सुद्धा मॅचकडे लक्ष असायच.

   नुकतंच १२ मे १९८३ला मंजुनाथ शाळेसमोर आमचं दुसर दुकान "संदेश' सुरू झालं होतं. पांडुरंग अण्णा "संदेश' दुकान सांभाळायचा. कधी-कधी पुस्तके आणि इतर समान आणायला तो मुंबईला जायचा. तो मुंबईत गेला की मी "संदेश' दुकानात  बसायचो. समोरच मंजुनाथ शाळा आणि कल्याण रस्त्यावर रहदारी जास्त असल्यामुळे दुकान चांगलं चालायचं. फ्रेंड्स स्टोअर्स चा चांगला अनुभव मला होताच आणि बरेचसे गिऱ्हाईक ओळखीचे सुद्धा होते. जून महिन्यात शाळा सुरू होत असल्यामुळे दुकानात गर्दी ही असायची. जून महिन्यात इंग्लंडमध्ये क्रिकेटचं तिसरं वर्ल्डकप भरणार होतं आता पर्यंत झालेल्या दोन्ही वर्ल्डकप मालिका वेस्टइंडीसने जिंकल्या होत्या. ९ जूनपासून तिसऱ्या वर्ल्डकप सामन्याला सुरुवात झाली. आमच्या दुकानाच्यासमोर अश्वमेध सोसायटी मधला भट म्हणून एक मुलगा माझा मित्र बनला. त्याचे वडील सिंडिकेट बँकेत मॅनेजर होते. तो भारताचा सामना असला की पहिलं डाव संपलावर दुकानात येऊन मला स्कोर सांगायचा. उरलेला सामना मुन्नाच्या घरी जाऊन रेडिओ वर ऐकायचो. वेस्टइंडिस, ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंडसमोर भारताचा संघ कमकुवत होता. का माहीत नाही पण मी आशावादी होतो, हा वर्ल्डकप भारतच जिंकणार मला आधीच्या सामन्यांचे किंवा बाकीच्या संघाशी काहीच घेणं देणं नव्हतं. मला एकच माहीत होतं की आपण वर्ल्डकप जिंकणारच !!

   सामन्याला सुरुवात झाली. अ आणि ब गट होत्या. प्रत्येक गटात चार संघ होते. आपण ब गटात होतो. आपल्या गटात वेस्टइंडिस,ऑस्ट्रेलिया आणि झिम्बाब्वे संघ होते. प्रत्येक संघाबरोबर दोन सामने होणार होते. मला वाटतं भारताचा पहिला सामना वेस्टइंडिस बरोबर होता आणि तो सामना आपण ३४ धावाने जिंकलो. वेस्टइंडिस सारख्या बलाढ्य संघाला हरवल्यामुळे मी खूप खुश होतो. दुकानात येणाऱ्या गिराइकांबरोबर वर्ल्डकपची चर्चा असायची. आता दुसरा सामना झीम्बॉबे बरोबर होता आणि तो आपण सहज जिंकलो. पण तिसरा सामना ऑस्ट्रेलियाबरोबर आपण खूप अंतराने हरलो. दुसऱ्या दिवशी मी आणि माझा मित्र दुकानात बोलत असतांना एक गिराइक ऐकत होते. ते बोलले क्रिकेट काय सोपं नाहीये पहिली स्पर्धा जिंकली नशिबाने. दुसरी टीम  झीम्बॉबे साधी होती. वेस्टइंडिस,ऑस्ट्रेलिया इंग्लंडसमोर आपला संघ कमजोर आहे. जुने अनुभवी खेळाडूंना वगळून त्या कपिलला कप्तान केलाय, त्याला काय कळतंय का? वगैरे... मला खूप राग आला मी बोललो समजा हरलो तर काय बिघडलं? आपल्या देशावर आपल्याला अभिमान असायला पाहिजे, ते काय टाईमपास म्हणून तिकडे गेले नाहीत त्यांना पण सामना जिंकायचय.सर्वांनी मिळून चांगली कामगिरी केली तर हा वर्ल्डकप आपणच जिंकू. तरी ते बडबड करत होते. नंतर मी आणि मित्रांनी त्यांच्याकडे लक्ष्य दिलं नाही. चौथा सामना वेस्टइंडिस बरोबरचा आपण हरलो. तरी पण मला वर्ल्डकप जिंकण्याचा विश्वास होता!!
जेव्हा झीम्बॉबे बरोबर १७ धावांवर ५ खेळाडू बाद झाले, तेव्हा मी खूप निराश झालो. पण कपिलदेवच्या खेळीने सामनाच बदलून टाकला.त्याच दिवशी ऑस्ट्रेलिया, वेस्टइंडिस सामना असल्यामुळे आपल्या सामन्याच थेट प्रक्षेपण दाखवलं गेलं नव्हतं. कपिलदेव मुळे आपण तो सामना जिंकला.पुढचा सामना ऑस्ट्रेलियाबरोबरचा मोठ्या अंतराने जिंकलो आणि आपण सेमी फायनलला पोचलो. सेमी फायनलचा सामना इंग्लंडबरोबर होता. इंग्लंडमध्ये इंग्लंडला हरवणं कठीण होतं. इंग्लंडने आपल्यासमोर २१७ धावांचा आवाहन उभं केलं. मोहिंदर अमरनाथ यशपाल शर्मा आणि संदीप पाटील यांच्या फलंदाजीमुळे सामना जिंकून भारत एकदाचा फायनल ला पोचला!!

    २५ जून १९८३ रविवारचा दिवस होता. क्रिकेटच्या इतिहासात भारताचा सर्वात मोठा दिवस. भारताची पहिली फलंदाजी होती.वेस्टइंडिसकडे मार्शल, रॉबर्टसारखे दिग्गज फलंदाज होते. सामना जिंकण्यासाठी मोठ्या धावा अपेक्षित होत्या. मी समोरच्या मित्राची वाट बघत होतो. तो संध्याकाळी आला आणि बोलला आपले फलंदाज फक्त १८३ वर बाद झालेत वेस्टइंडिसला ६० ओव्हरमध्ये फक्त १८४ धावा बनवायचा आहेत ते सहज जिंकतील असं वाटतं. माझ्या पण मनात थोडी शंका होतीच, एवढे धावा पुरतील का? पण मी खुश होतो की आपण फायनलला पोचलो जे होईल ते बघूया. मला आपल्या भारतीय संघावर गर्व होता. दुकानात येणारे सांगत होते वेस्टइंडिसचे खेळाडू एक एक करून बाद होत आहेत. मी लवकर दुकान बंद करून घरी आलो. बाजूच्या रमेशभाईकडे क्रिकेट फायनल बघण्यासाठीच दोन दिवसांपूर्वी नवीन ब्लॅक अँड व्हाइट टीव्ही आणला होता. भरपूर गर्दी जमली होती सर्व टाळ्या वाजवत होते वेस्टइंडिसचे सात फलंदाज बाद झाले होते. मला शेवटचे तीन खेळाडू बाद होताना बघायला मिळाले. शेवटी मोहिंदर अमरनाथ यांनी होल्डिंगला बाद केलं, आणि भारताने १९८३ चा चषक जिंकला !!!  भारताच्या संघातल्या प्रत्येक खेळाडूचा त्यात वाटा होता. मला तो शेवटचा क्षण अजून ही आठवतोय ज्वेल गार्नर आणि मायकेल होल्डिंग मैदानात बसले होते, त्यांच्या डोळ्यात अश्रू होते. त्याच्याबद्दल खूप वाईट वाटत होतं. पण हा खेळ आहे कोणाला एकाला जिंकायचं होतं तर त्यातला एक हरणार होता या नियमानुसार भारत जगातल्या क्रिकेट खेळणाऱ्या देशांमध्ये क्रिकेटचा बादशाह बनला होता.... लोकं जोर-जोरात ओरडायला लागले भारत माता की जय!!! जयाबेनने पेढे वाटायला सुरुवात केली आम्ही फटाके वाजवले, सर्वजण उत्सव साजरा करत होते.....

(१९८३) मी बारावीत असताना अनुभवलेली रंगपंचमी.....

भारतात लोकं वेगवेगळ्या प्रांतात वेगवेगळे सण साजरा करत असतात. या सणांमुळेच भारतीय संस्कृतीची ओळख आहे. जन्माष्टमी, गोविंदा, राखीपूर्णिमा, गणेशोत्सव,दसरा, दिवाळी आणि होळी असे कित्येक सण आपण साजरा करत असतो. प्रत्येक सणांमागे कारणे ही असतात व त्या दिवसांचे महत्व ही असते. बरेचसे सण पुरातन काळापासून चालत आलेले आहेत. आपण जसजसे मोठे होत जातो तसतसे वयाप्रमाणे त्या सणांकडे बघण्याचा आपला दृष्टिकोनही बदलत जातो.लहान असताना आपल्याला कोणाची भीती नसते. इतर लोक करतात त्याचप्रमाणे आपण ही त्यांच अनुसरण करत जातो. लहानपणी जी मस्ती-मजा आपण प्रत्येक सणांच्या वेळेला करतो ते कधीच पुढच्या आयुष्यात अनुभवायला मिळत नाही त्या फक्त आठवणी म्हणून आपल्या सोबत राहतात. सारख्या शहरात वेगवेगळ्या प्रांतातून लोकं येऊन स्थायीक झाले आहेत. सणांच्या वेळेला सर्व एकत्र येतात आणि जाती धर्म सर्व विसरून धुमधडाक्यात प्रत्येक सण साजरा करत असतात. आमच्या शिवप्रसाद बिल्डिंगमध्ये सुद्धा आम्ही सर्व एकत्र येऊन नवरात्रीला दांडिया, जन्माष्टमीला गोविंदा, मार्च महिन्यात रंगपंचमी साजरा करायचो.

    मी बारावीची परीक्षा होतो त्याचवेळी २९ मार्चला होळी होती व ३० मार्चला रंगपंचमी आणि माझा हिंदीचा शेवटचा पेपर ३१ मार्च ला होता. हिंदीच्या पेपरला चार दिवसाची सुट्टी होती. शनिवारी २६ मार्चपासून आम्ही होळीच्या तयारीला लागलो होतो. इमारतीच्या आजूबाजूला जिथे जिथे सुके लाकड पडलेली होती ते सर्व आम्ही जमा करायला लागलो. मंगळवारपर्यंत पुष्कळ लाकडं जमा झाली होती. संध्याकाळी इमारतीतले सर्वजण जमा झाले काहींनी नारळ तर काहींनी आरतीचा समान वगैरे आणलं. आम्ही सर्वांनी मिळून एका काठीला आग लावून त्या काठीने होळी पेटवली. लाऊड स्पीकर वर गाणं सुरू होत. प्रत्येकाचं नाव घेऊन त्याच्या बैलाला ढोल जोरात ओरडायला सुरुवात केली. जे जे आम्हाला खेळताना त्रास देत होते त्या प्रत्येकच नाव आम्ही घेत होतो. या सर्व कार्यक्रमात पुढाकार माझाच होता. वर्गणी काढायचो सामान आणायचो खूप मजा केली.

    रंगपंचमीच्या दिवसही. सकाळी लवकर उठून दुकानात गेलो. दुकानात आम्ही रंगपंचमीचे रंग, पिचकारी, फुगे सर्व सामान विक्रीला ठेवायचो. जास्त करून सामान सर्व आदल्या दिवशीच संपायच. उरलेल सामान रंगपंचमीच्या दिवशी दहा वाजेपर्यंत विकायचो.त्यादिवशी आम्ही पिचकारी, फुगे, रंग खूप विकले काही लोकांनी अंडी पण विकत घेतली लोकांवर फेकायला!!! दहा वाजता दुकानातून थोडे रंग, दोन पाकीट फुगे, एक पिचकारी घेऊन घरी निघालो. सर्व मित्र बोलवत होते मी त्यांना घरी जाऊन येतो अस सांगितलं. घरी आई, वहिनी माझी वाट बघत होते. शेजारच्यांनी पुरणपोळी दिली होती. आमच्याकडे पुरण पोळीची पद्धत नव्हती. मला पुरणपोळी वर साजूक तूप, साखर आणि मध टाकून खायची सवय होती. साजूक तूप, साखर आणि मध टाकून दोन पुरणपोळ्यावर दाबून खाल्या. आईने सांगितल्याप्रमाणे चेहऱ्याला, केसांना आणि हाताला खोबरेल तेल लावलं. आदल्या दिवशीच काढून ठेवलेले जुने कपडे घातले आणि मित्रांसोबत होळी मज्जा करायला निघालो. इमारतीतले सर्व मित्र गच्चीवर जमले होते. मला बघताच माझ्या अंगावर धावून आले. सर्वांनी माझ्यावर मनसोक्तपणे रंग लावला.मी पण कोणालाच सोडलं नाही. थोड्यावेळाने आम्हीसर्वजण गच्चीवरून खाली उतरलो. जे घरून बाहेर पडले नव्हते अश्या लोकांच्या घरी जाऊन प्रत्येकाला रंग लावत सुटलो. गम्मत म्हणजे कोणीही विरोध केला नाही. त्यांनाही आवडत होत या खेळण्याच्या नादात कधी एक वाजला समजलंच नाही. सर्वाना भूक लागली, सर्वजण आपापल्या घरी निघून गेले मी पण घरी गेलो अंगोळ केली चेहऱ्याला तेल लावल्यामुळे रंग लवकर निघाला. घरी जेवण तयार होत.थोडासा जेवलो आणि दुपारच्या कामाला लागलो.

    दुकानातून दोन पाकीट फुगे आणले होते. फुग्यात पाणी भरायचं होत. नळाला पाण्याचा दाब कमी होता. फुग्यात पाणी भरलं जात नव्हत .एका बादलीमध्ये पाणी भरलं त्यातून पिचकरीने एक एक फुग्यात पाणी भरून वीस ते पंचवीस पाण्याचे फुगे तयार केले. ते सर्व फुगे बादली ठेवले आणि ती बादली घेऊन गच्चीवर गेलो दुपारचे दोन वाजले होते रस्त्यावर शुकशुकाट होता. दोन-चार लोकं दिसत होते. जाणारा-येणारंमध्ये कोणी ओळखीचे दिसले की फुगा मारायला सुरुवात केली. त्यातलं कोण ओरडायला लागले की खाली लपून बसायचो. माझ्या बरोबर अजून माझे दोघे मित्र होते. कोण होत आठवत नाही. फुगे मारत असताना माझ्या ओळखीतला एकजण रिक्षात बसताना मला दिसले.माझ्याकडे बरेच फुगे शिल्लक होते. त्यातला एक फुगा काढून नेम धरून मी त्यांना मारला. इतक्यात बाजूनी एक जीप वेगाने आली, मी मारलेला फुगा त्या जीपच्या बॉंनेटवर आपटला. फुग्यातलं पाणी आत बसलेल्या माणसावर पडलं. त्यांनी चांगला सफारी ड्रेस घातला होता. गाडीला वेग असल्यामुळे ड्रायव्हरने ब्रेक मारून सुद्धा ती जीप पुढे जाऊन थांबली आणि त्याने गाडी मागे घेतली. गाडी  इमारतीजवळ थांबली त्यातून तीन चार जण खाली उतरले. मी घाबरलो .मी आणि माझे मित्र गच्ची वरून सटकलो. मी बादली घरी ठेवली आणि घाबरत घाबरत खाली आलो. आमच्या इमारतीत तळमजल्यावर VCR च दुकान होतं. तिथला मालक माझ्या ओळखीचा होता. त्याने माझ्या चेहऱ्यावर सिल्वर रंग लावला. मला खूप भीती वाटत होती. तिकडून बाहेर पडलो. रस्त्यावर गुंजन, मानस, काकी स्मृती, राजहंस सोसायटीमधली लोक जमली होती. खूप गर्दी होती. मी जिना चढून घरी जात होतो इतक्यात चार पाच माणसं हातात लोखंडी सळी घेऊन खाली उतरत होते. माझ्या चेहऱ्याला सिल्वर रंग लावल्यामुळे त्यांनी कदाचित मला ओळखलं नाही ते सरळ निघून गेले मी घरी गेलो. नंतर कळलं की त्यांना शेजरच्या रमेशभाई यांनी समजावून सांगितलं लहान मुलं असतील परत असं करणार नाहीत!! त्या दिवशी जर मी सापडलो असतो तर तो पाण्याचा फुगा माझ्या जीवावर बेतला असता.... आणि मी जो पाण्याच्या फुगा ओळखीच्यांवर मारायला गेलेलो तो फुगा चुकून ज्यांना लागला ते होते स्वतः सीताराम शेलार (S. B. शेलार).

पेंढरकर कॉलेजच माझ पाहिलं वर्ष, स्नेहसंमेलनातले मला आवडलेल फिश पौंड

संपूर्ण चार वर्षे सातवी ते दहावीपर्यंत मुलुंडला शाळेत जायला लागल्यामुळे ट्रेनचा प्रवास नकोसा झाला होता. दुसरं म्हणजे मला पुढच्या शिक्षणासाठी डोंबिवलीच्या बाहेर जायची इच्छा नव्हती. डोंबिवलीतच पेंढरकर कॉलेजात प्रवेश मिळाल्याने मला समाधान वाटत होतं. आता मला दुकानात ही वेळ देणं शक्य होणार होतं. कॉलेजला जायची तयारी करायची होती. कॉलेजला जायला माझ्याकडे पॅन्ट-शर्ट नव्हते. मी कधीच घरी काहीच विचारत नव्हतो. कुठल्याही वस्तूंसाठी माझा आग्रह नसायाचा. अण्णांनी माझ्यासाठी शर्ट आणि पॅन्ट पीस आणले, आमच्या इमारतीतल्या दिलीप टेलर कडून एका दिवसात शिवूनही घेतल. पुस्तकं आमच्या दुकानात होतीच पण अण्णा बोलले की अकरावीला फक्त मराठी, इंग्लिश, हिंदी चे पाठ्यपुस्तके असतात बाकीच्या विषयांसाठी निरनिराळे प्रकाशन व लेखकाचे पुस्तके असतात ते कॉलेजमध्ये सांगतील तसे घ्यावे लागणार.

     कॉलेजचा पहिलाच दिवस होता. टिळकनगरमधून कॉलेजला जाणार ओळखीच कोणही नव्हत. मी एकटाच चालत निघालो. चालत जाताना मनात वेगवेगळे विचार येत होते. वर्ग कसा असेल? वर्गात ओळखीच कोण असेल का? सर काय प्रश्न विचारतील? याच विचारात कॉलेजला पोचायला अर्धा तास लागला. दुपारची वेळ होती. कॉलेजमध्ये पोचल्यावर वर्गाची चौकशी केली माझ नाव ब वर्गाच्या तुकडीत होत. इमारतीच्या बाजूला सिमेंटच्या पत्र्याच शेड होतं त्यात माझा वर्ग होता. वर्गात ओळखीच कोणच नव्हतं. मी तस स्वतःहून कोणाशी सहजपणे बोलत नव्हतो. कॉलेजमधल पहिलं लेक्चर सुरू होण्याआधी कॉलेजचे प्रिन्सिपल प्रा. N.G.kale आणि कोणतरी त्यांच्याबरोबर वर्गात आले. काळे सर दिसायला सुंदर होते ते मराठी आणि इंग्रजीमध्ये आम्हाला समजेल असं बोलत होते. ते बोलले की आज आपल्याला विको कंपनीचे मालक श्री. पेंढरकर यांच्यामुळे ही जागा मिळाली आहे, त्यामुळे डोंबिवलीत या कॉलेजची स्थापना झाली. तुम्हा सर्वांना संधी मिळाली या संधीचा तुम्ही नक्कीच सर्व विद्यार्थ्यांनी चांगला उपयोग करावा. काळे सरांनी अकरावी व बारावीसाठी OC आणि SP ची पुस्तकही लिहिली होती. विपुल प्रकाशनाने ही पुस्तके प्रकाशित केली होती. काळे सरांच्या संभाषणानंतर पहिल्या लेक्चरला सुरुवात झाली. इंग्लिश मराठी/हिंदी Economics (Eco), Book Keeping(B.K.), organization of Commerce(O.C.) आणि Secraterial practice(S.P.) असे सहा विषय होते. मराठी किंवा हिंदी पैकी मी हिंदी निवडलं होतं. BK साठी खिस्ती सर, हिंदी ला पाटील मॅडम, OC & SP साठी डॉली मॅडम आणि ECO  ला एक साऊथ इंडियन मॅडम होत्या. अकरावी म्हणजे कॉमर्सच्या पुढच्या टप्प्यासाठी खूप महत्त्वाचं होतं. मी प्रत्येक लेक्चर व्यवस्थित अटेंड करायचो. अकाउंट्स मधला बेसिक रुल अजून ही माझ्या डोक्यात घट्ट बसलाय Debit What Comes In & Credit What Goes Out. हे तत्त्व आपल्या दैनंदिन जीवनात सुद्धा खूप महत्वाचं आहे.दुकानात सुद्धा हे मला खूप उपयोगी पडणार होत. सुरुवातीला मला वाटायचं की कॉलेजला गेल्यावर इंग्रजीमध्ये बोलायला लागेल की काय? सर्व सर इंग्रजीमध्ये बोलत असतील तर. आधीच माझं इंग्रजी कच्च होत मला इंग्रजी बोलायला, लिहायला आणि वाचायला अजिबात येत नव्हतं. पुढे कसं होईल? मला जमेल का? असे सर्व प्रश्न मनात होते पण जसं जसं कॉलेज जायला लागलो माझ्या मनातील भीती कमी होत होती. कॉलेजमध्ये ओळखी झाल्या सर पण ओळखायला लागले. अकाउंटचे खिस्ती सर मस्त शिकवायचे त्यांचं व्यक्तीमत्व खूप चांगलं होतं. ते जास्त करून मराठीत बोलायचे लेक्चरच्या अधून-मधून त्यांचे जोक्स पण असायचे. पाटील मॅडम हिंदी शिकवायच्या त्यांचं हिंदी वरच प्रभुत्व कमालीचं होत. त्या उदाहरणं पण चांगलं देत असायच्या असं वाटायचं की हिंदीचा तास संपूच नये. OC आणि SP माझे आवडते विषय होते. डॉली मॅडम, त्यांच नाव आठवत नाही पण सर्वजण त्यांना डॉली मॅडम म्हणायचे. त्यांची शिकवण्याची पद्धत खूप चांगली होती. फक्त इंग्रजीचा तास माझ्या डोक्यावरून जायचा. तरी पण मी खूप समजून घेण्याचा प्रयत्न करायचो. ऑक्टोबरमध्ये परीक्षा झाल्या. मी परीक्षेची तयारी चांगला केल्यामुळे सर्व विषयांमध्ये मला पन्नास पेक्षा जास्त गुण मिळाले. हळूहळू मी कॉलेजमध्ये रमायला लागलो. योगेंद्र ओझे हा माझा कॉलेज मधला एकमेव मित्र बनला. जास्त करून कॉलेजमध्ये आम्ही दोघे एकत्र असायचो. एखाद लेक्चर नसलं की आम्ही कॉलेजच्या मागे भूत बंगला होता तिकडे जायचो. असं ऐकलं होतं की तिथे आधी घोडे बांधायचे त्यामुळे कधी कधी घोड्यांचा आवाज येतो. मी कधी कुणालाच घाबरायचो नाही त्यामुळे आम्ही बिनदास तिथे फिरायला जायचो. कॉलेजची इतर मुलं ही असायची. लेक्चरला सुरुवात होण्या आधीच परत वर्गात असायचो.

   आमच्या कुंदापूरमध्ये भंडारकर्स कॉलेज होतं आणि इथे डोंबिवलीत पेंढरकर कॉलेज हा एक योगायोग होता. मी कुंदापूरमध्ये असताना कॉलेजच्या स्नेहसंमेलनाला लपुनछपून जायचो. आता माझा कॉलेजच स्नेसंमेलन होतं. सुरुवातीचे भाषणं मला अजिबात आवडायच नाही. कधी यांचे भाषणं संपतय आणि कार्यक्रमाला सुरुवात होते याची वाट बघायचो. एकदा कार्यक्रम सुरू झाला की धमाल. कॉलेजच पहिलंच स्नेहसंमेलन कॉलेजच्या पटांगणात होतं. कार्यक्रम मला नीट आठवत नाहीत पण फिश पौंड चा कार्यक्रम छान होता. पूर्वी कॉलेजच्या स्नेसंमेलनमध्ये फिश पौंड चे कार्यक्रम असायचे. बरेचसे फिश पौंड छान होते त्यातलं मला एकच आठवतंय. एका विद्यार्थ्याने एका सरांना लिहिलं होत.
          "भाजीवाले वजनात कापतात आणि आमचे सर मार्कात कापतात" या फिश पौंड जबरदस्त टाळ्या वाजल्या होत्या......

दहावीत ६१ टक्के आणि शेवटी पेंढरकर कॉलेजात कॉमर्स विभागात प्रवेश मिळाला .....

  दहावीच्या परीक्षेनंतर जास्तीत जास्त माझा वेळ दुकानात जायचा. सर्व शाळांना सुट्टी लागली होती. दुकानात गर्दी कमी असली की मी  मित्रांबरोबर क्रिकेट खेळायला जायचो. कधी-कधी पत्ते खेळायचो. दुकान सकाळी सात वाजता उघडलं की रात्री दहा वाजता बंद करायचो. घरी जाऊन लवकरात लवकर जेवण संपवून झोपायला गच्चीवर. घर छोटं आणि माणसं जास्त त्यामुळे घरचे काहीच बोलत नव्हते, त्यांची परवानगी होती. शाळेला सुट्टी लागली होती, घरी उकडत असल्यामुळे इमारतीतले बरेचसे लोकं झोपायला गच्चीवर यायचे. गच्चीवर झोपायची मजा काही निराळीच होती.गच्चीवर झोपायला जाताना बरोबर रेडिओ असायचा. रेडिओवर रात्रीचे बेलाके फूल, छायागीत असे कार्यक्रम असायचे. त्या व्यतिरिक्त नवीन चित्रपटाची गाणी आणि माहिती असायची. मग त्या चित्रपटावर आमच्या गप्पा असायच्या. गच्चीवरील गार वारा, आकाशातील तारे, धावते ढग ती मजा वेगळीच होती. कधीतरी अधून-मधून पाऊस पडायचा. पाऊस पडला की अंथरूण व उशी सकट पायऱ्यांवर जाऊन बसायचो. पाऊस थांबण्याची वाट बघायचो. पाऊस थांबेपर्यंत गाण्याच्या भेंड्या खेळायचो. भेंड्याच्या आरडाओरडामुळे इमारतीतले लोक ओरडायला यायचे रात्रीचे किती वाजले बघा? तुम्ही झोपत नाही आम्हाला तरी शांतपणे झोपू द्या!!

  जून महिन्यात दहावीचा निकाल होता, तारीख समजली होती. आमच्याकडे टिळकनगरला शिल्पा प्रिंटिंग प्रेसमध्ये दहावीचा निकाल एक दिवस आधीच मिळायचा. प्रेस असल्यामुळे त्यांच्याकडे एक दिवस आधी बातमी पत्रात छापण्यासाठी दहावीचा निकाल आलेला असायचा. आपला दहावीचा नंबर दिला की ते निकाल सांगायचे. यासाठी दहावीच्या विद्यार्थी आणि पालकांची प्रचंड गर्दी असायची.कधी-कधी गर्दी आवरण्यासाठी पोलीस ही यायचे. मी पण माझा नंबर चिट्टीवर लिहून दिला. मिळालेल्या निकालाप्रमाणे मला दहावीत ६१% गुण मिळाले होते. एवढे कमी गुण मिळाल्यामुळे मी खूपच नाराज झालो. माझा निकाल हातात येताच सरळ रडत रडत घरी गेलो. आई, प्रेमाक्का, भाऊ सर्वांनी विचारलं "काय झालं?" त्यांना निकालाच सांगितलं पण मला काही रडू आवरेना. तेवढ्यात अण्णा पण आले त्यांना कळलं होतं मला ६१ टक्के मिळालेत. ताई पण आली, सर्वांनी समजूत घातली, रडून रडून चेहरा सुजला होता माझा. मी माझा चेहरा लपवत होतो. मी ज्याप्रमाणे अभ्यास केला होता त्यापेक्षा मला खूपच कमी गुण मिळालेले.

   सर्वांशी हसत खेळत राहणार मी त्यादिवशी कोणाशीच बोललो नव्हतो.जेवण पण नीट जात नव्हतं. मला अजून आठवतंय त्यादिवशी गच्चीवर न जाता आईच्या समाधानासाठी थोडा फार जेवून झोपलो....

  दुसऱ्या दिवशी सकाळी उठून शाळेत जायच्या तयारीला लागलो अण्णा बोलले मार्कशीट आणि शाळेचा दाखला घेऊन सरळ घरी ये, कॉलेज ऍडमिशनच नंतर बघूया तू काळजी करू नकोस. अण्णांनी धीर दिला. ठरल्याप्रमाणे मार्कशीटआणि स्कूल लिविंग सर्टिफिकेटसाठी शाळेत पोचलो. माझा निकाल मला माहीत असल्यामुळे मी शांत होतो. शाळेत बरेचसे मित्र भेटले. नववीत मी वर्गात चौथा आलो पण यावेळी दहावीत बरेचसे मित्रांना माझ्यापेक्षा जास्त गुण मिळाले होते. सर्व विषयाचे गुण बघत होतो सर्व कागदपत्र घेऊन मी घरी आलो. निकाल हातात होता,सर्व विषयांवर नजर फिरवली ज्या विषयात जास्त गुण पाहिजे होते नेमकं त्याच विषयात कमी गुण मिळाले होते. कन्नडमध्ये शंभर पैकी फक्त त्रेपन्न गणितात दीडशे पैकी फक्त ऐंशी गुण मिळाले होते. एकूण सातशेपैकी चारशे एकोणतीस म्हणजे ६१ टक्के फक्त.

 आता पुढे काय? तसं मला मार्गदर्शन करणारे कोणीच नव्हतं. जास्त करून सगळे कॉमर्स, आर्टस् आणि सायन्स या तीन पैकी एक पर्याय निवडत होते. मी पुढचा विचारच केला नव्हता. नोकरी करायची का व्यवसाय करायचा? माझा मित्र संतोष ओक ला ७७ टक्के मिळाले होते, त्यांनी सायन्स निवडलं. मला एकच पर्याय दिसत होता आणि तो म्हणजे कॉमर्स. मी कॉमर्स निवडलं पण ऍडमिशनच काय? कुठलं कॉलेज? तेव्हा डोंबिवलीत कॉलेज फक्त अकरावी बारावी पर्यंतच होतं. पुढच्या शिक्षणासाठी डोंबिवलीच्या बाहेर जायला लागायचं. मी पास झालो त्याच वर्षी डोंबिवली M.I.D.C. मध्ये पेंढरकर कॉलेज सुरू झालं. डोंबिवली शिक्षण प्रसारक मंडळाला विको कंपनीचे मालक पेंढरकर यांनी कॉलेजसाठी जागा उपलब्ध करून दिली त्या जागेवर कॉलेज बांधलं होतं. पण तिकडे कॉमर्ससाठी एकच वर्ग होता आणि त्या वर्गासाठी फक्त सत्तर टक्केला ऍडमिशन फुल झाली होती. आता डोंबिवलीच्या बाहेर जावं लागणार होतं. व्यंकटेश अण्णा घाटकोपरच्या झुनझुनवाला कॉलेजमध्ये शिकायला होता. त्याने त्याच्या कॉलेजचा फॉर्म आणला होता. नाहीतर मग उल्हासनगर किंवा मुलुंडला जावं लागणार बहुतेक. मला डोंबिवलीतच पुढचं शिक्षण करायचं होतं. ऍडमिशनसाठी धावपळ सुरू होती. एका दिवशी व्यंकटेश अण्णा माझे कागदपत्रे घेऊन ठाण्याला जिल्हा परिषदच्या ऑफिसला जाऊन तिकडेचा फॉर्म भरला. जिल्हा परिषद कडे माझ्यासारखे अनेक विद्यार्थ्यांनी फॉर्म्स आले होते. मला वाटत जिल्हापरिषदने पेंढरकर कॉलेजमध्ये दुसरा वर्ग सुरू करण्यास सांगितल असावं. पेंढरकर कॉलेजमध्ये दुसरा वर्ग सुरू करण्यात आला. भावाने जिल्हा परिषद मधून कागदपत्रे आणले मग मी आणि भाऊ पेंढरकर कॉलेज मध्ये ऍडमिशनसाठी गेलो. एवढ्या दिवसांमध्ये कॉलेजला सुरुवात पण झाली होती. माझा जीव कासावीस होत होता. कधी एकदाचं ऍडमिशन मिळतय, कधी एकदाचं कॉलेज सुरू होतं असं झालं होतं. पेंढरकर कॉलेजमध्ये फॉर्म भरून दिले. त्यांनी दोन दिवसांनी बोलावलं. आम्ही फी किती भरावी लागेल आणि कॉलेजच्या वेळेची चौकशी करून निघालो.

  आधी आम्ही टिळकनगर वरून पाथर्लीला सुद्धा जायला घाबरायचो. पाथर्लीच्या कोपऱ्यावर जकात नाका होता. तिथून पुढे पंधरा मिनिटाच्या अंतरा वर कॉलेज होतं आजूबाजूला खूप झाडी होती. रात्री तर त्या वाटेने कोणचं जात नव्हतं. दोन दिवसांनी कॉलेजला जाऊन चौकशी केली तर माझं नाव नवीन वर्गात नोंदवल गेल होत. लगेच मी फी भरली आणि मला पेंढरकर कॉलेजात अकरावी कॉमर्समध्ये प्रवेश मिळाला. पुढच्या पाच वर्षांसाठी मी डोंबिवलीतल्या पेंढरकर कॉलेजचा विध्यार्थी झालो....

१९८०-८१ दहावीची परीक्षा दिली.....

  घरातल्यांना माझ्या अभ्यासाची काळजी नव्हतीच. आई, प्रेमआक्का, अण्णा, भाऊ सर्वांना माहीत होत की मी चांगले गुण मिळवून पास होणारच.त्यांच्या अपेक्षेप्रमाणे नववीत मी वर्गात चौथा आलो. नववीत असतानाच काही विध्यार्थी दहावीच्या तयारीला लागले होते. वेगवेगळ्या विषयासाठी वेगवेगळे क्लासेस, पाठ्यपुस्तके व्यतिरिक्त, सर्व विषयांचे नवनीत चे गाईड, कुटमुटिया प्रश्नसंच,जीवनदिप प्रश्नसंच, नवनीत प्रकाशनाचे २१ अपेक्षित प्रश्नसंच असे बरेचसे पुस्तकं जमवायला लागले. सुट्टीचे वेगळे क्लास. ज्या विषयात जास्त गुण मिळण्याचे शक्यता आहे त्यासाठी शाळेत वेगळे वर्ग. असं सर्वांनी दहावीच्या परीक्षेची तयारी सुरू केली होती.

  दहावीत पोचलो की पालकांची खूप अपेक्षा असते. चांगले गुण मिळाले तर पुढचं शिक्षण सोपं जाईल. पाहिजे त्या कॉलेजमध्ये ऍडमिशन सहज मिळू शकेल. डॉक्टर, इंजिनिअर सारख्या पुढच्या शिक्षणाला सोपे जाईल.म्हणून नववीपासून त्याचे क्रिकेट खेळणे, पत्ते, कॅरॅम सर्व प्रकारचे खेळ, टि.व्ही. बघणं सिनेमागृहातील चित्रपट, बाहेर फिरायला जाणं, मित्राच्या घरी जाणं सर्व बंद!!! एकच ध्येय फक्त अभ्यास आणि अभ्यास. दहावीत चांगले गुण मिळाले पाहिजेत. तुझा मित्र बघ किती अभ्यास करतोय त्याला तुझ्यापेक्षा जास्त गुण मिळतील. त्याला चांगल्या कॉलेजमध्ये ऍडमिशन मिळेल तुझ्यापेक्षा तो पुढे जाईल असा ओरडा असायचा.

  मला दहावीच काहीच विशेष वाटलं नव्हतं. नववीनंतर दुकानात बसायला सुरुवात केली. दुकानात दहावीची पुस्तके होतीच. पण मी कधी उघडून बघितलीच नाही. शाळा सुरू झाल्यावर पुस्तकांना हात लावला. मी नियमितपणे शाळेत जायचो. जे शाळेत शिकवायचे घरी येऊन गृहपाठ करायचो घरीच न कंटाळता अभ्यास असायचा तेवढच. बाकी कुठलाही क्लास नाही किंवा कोणी मार्गदर्शन करणारही नाही. घरातल्यांनी पण कधी माझा अभ्यास घेतला नाही. किती अभ्यास झालाय? काय करतोस? कधीच काही विचारलं नाही. दिवाळीत दुकानात नवनीत प्रकाशनाची नवीन २१ अपेक्षित प्रश्नसंच आले.मी त्याबद्दल खूप ऐकलं होतं .पण ते सर्व मराठीत किंवा इंग्रजीत होते .इंग्रजी माझी भारी होती!! सर्व डोक्यावरून जात होतं मग काय !! अण्णाना विचारून कन्नड सोडून बाकी  सर्व विषयांचे मराठीतले २१ अपेक्षित प्रश्नसंच घेतले. कन्नड विषयाचे काहीच उपलब्ध नव्हतं, किव्हा गाईड दुसर काहीच नव्हतं. फक्त पाठ्यपुस्तक. सरांनी शाळेत शिकवलेलं जे वहीत उतरवून घेतलं तेवढच. दिवाळीनंतर मी दहावीच्या अभ्यासाला सुरुवात केली.

   नेहमी मार्च महिन्याच्या दुसऱ्या आठवड्यापासून दहावीची परीक्षा सुरू होत असते. माझ्याकडे नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी असे चार महिने म्हणजे एकशे वीस दिवस होते. सात विषय, प्रत्येक विषयाला सतरा दिवस मिळणार त्यानुसार अनुक्रमणिका तयार केली. जानेवारीपर्यंत शाळा होती तेव्हा शाळा सुटल्यावर घरी येऊन ठरलेल्या विषयाचा अभ्यास करायचो. थोडावेळ शाळेत दिलेल्या गृहपाठ करत होतो. तसेही अण्णा बोलले होते दहावीच वर्ष आहे परीक्षा संपेपर्यंत दुकानात नाही आलास तरी चालेल. माझ्याकडे पाठ्यपुस्तक शाळेच्या नोट्स आणि सर्व विषयांचे मराठीतून नवनीतचे २१ अपेक्षित प्रश्नसंच होते.अभ्यासाला सुरुवात केली, २१ अपेक्षित मराठीत असले तरी मी त्याच्यावरूनच जास्त अभ्यास केला. इमारतीत माझ्याबरोबर संतोष ओक पण दहावीला होता. तो माझ्यापेक्षा हुशार होता. मला काही प्रश्न पडले की त्याला विचारायचो संतोष नीट समजावून सांगायचा त्यांनी खूप अभ्यास केला होता. इमारतीत एक खोली रिकामी होती. त्याची किल्ली संतोष कडे होती. त्या खोलीत मी, संतोष, मुन्ना, अशोक, मनसुख असे आम्ही पाच-सहाजण एकत्र अभ्यास करायचो. दोन तास अभ्यास केला की पंधरा मिनिटं त्याच खोलीत क्रिकेट खेळायचो. अभ्यासाबरोबर थोडं मनोरंजन ही असायचं.

  जानेवारी अखेरीस प्रिलियम परीक्षा जाहीर झाली माझी तेवढी तयारी नव्हती, परीक्षा दिली. सर्व विषयात खूप कमी गुण मिळाले होते. सर ओरडले  सरांचे कन्नड मधील एक वाक्य मला अजून ही आठवत "बर बरूता रायन कुदुरे कथे अगुतीदे' म्हणजे हळू हळू राजाचं घोडं गाढव होत चालंय!! अजूनही दिवस आहेत नीट अभ्यास केलास तर चांगले गुण मिळतील. दिवस व विषयाचे नियोजन केलंच होतं आता मात्र जास्त लक्ष देऊन अभ्यास करायला लागणार. नंतरचा एक महिना मी दिवस रात्र एक करून अभ्यास करायला सुरुवात केली. मार्च महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यात हॉल तिकीट मिळालं मुलुंड पश्चिमेला माझं सेंटर आलं. माझ्या मित्रांपैकी माझ्या एकट्याच नंबर त्या शाळेत आला होता. मी एकटा जाऊन शाळा बघून आलो. शाळा स्टेशनवरून लांब होती अर्धा तास चालायला लागत होतं. आदल्या दिवशी परीक्षेसाठी नवीन पेन, पेन्सिल, पॅड सर्व तयारी केली. दहावीचा पहिला पेपर असूनसुध्दा घरातून कोणच मला सोडायला आले नव्हते. आईच्या पाया पडून मी एकटाच निघालो. वेळेच्या आधीच शाळेत पोचलो सर्व मुलं पुस्तक काढून वाचत होते. मी मात्र शांत होतो. मला मी जेवढा अभ्यास केला होता तो पुरेसा वाटायचा. मी शेवटच्या घडीला अभ्यास कधीच केला नव्हता. घरून रोज मला खर्चासाठी एक रुपया मिळायचा. पेपर सुटला की स्टेशन जवळच्या दुकानातून आइस्क्रीम घेऊन खायचो. घरी जाऊन परत पुढच्या पेपरच्या तयारीला लागायचो. कुठलाही विषय कठीण गेला नव्हता सर्व पेपर सोपे होते. माझ्याप्रमाणे मी सर्व विषय चांगले लिहिले होते. गुण मिळणं माझ्या हातात नव्हतं. इतिहासाचा शेवटचा पेपर होता. पेपर सुटल्यावर आम्ही सर्व मित्र एकत्र भेटणार होतो. ठरल्याप्रमाणे मुलुंडला मेहुल सिनेमागृहाच्या बाहेर सर्वजण भेटलो.पेपर कसे गेले? कोणाला कुठल्या विषयांवर अंदाजे किती गुण मिळतील? कुठला पेपर सोपा होता? कुठला कठीण गेला? यावर चर्चा झाली. माझं त्यांच्याकडे अजिबात लक्ष नव्हतं. पेपर देऊन झाला होता आता जे गुण मिळणार त्यातच समाधान मानल्याशिवाय बाकी काहीच आपल्या हातात नव्हतं. परीक्षेच्या आधीच माझं ठरलं होतं मुलुंडच्या मेहुल सिनेमागृहात जो चित्रपट असेल तो बघायचा. मेहुलला मनोजकुमार, दिलीपकुमारचा 'क्रांती ' चित्रपट लागला होता. घरून आधीच पैसे घेऊन ठेवले होते. सर्वांनी पैसे काढले तिकीट घेतलं आणि "जिंदगी की ना तुटे लडी प्यार करले घडी दो घडी" क्रांती चित्रपटात मग्न झालो....

डोंबिवलीहून मुलुंडला शाळेत जाताना ट्रेनचा प्रवास देशपांडे सरांकडून मार खाल्लेला एकमेव विद्यार्थी ..

   मी सातवीत असताना कुंदापूर वरून डोंबिवलीत आलो. डोंबिवलीत कन्नड माध्यमाची शाळा नसल्यामुळे मुलुंडच्या V.P.M. कन्नड माध्यममध्ये माझं नांव नोंदवलं. तेव्हापासून मी डोंबिवलीहून मुलुंडला शाळेत जायला लागलो. सुरुवातीला एक-दोन दिवस घरातील कोणीतरी सोडायला आणि न्यायला यायचे. नंतर मात्र मी एकटाच जायला लागलो. मी आणि हरीश शेट्टी मानपाडा रोडवर शिवाजी पुतळ्याजवळ भेटायचो. स्टेशनजवळ सामंत डेअरीच्या बाजूला एका दुकानातून हरीश लिमलेटच चॉकलेट घ्यायचा ते खात खात आम्ही स्टेशनला पोचायचो .

   डोंबिवलीहून मी, हरीश शेट्टी, सीताराम प्रभू, कल्याणहून रेमंड, अंबरनाथवरून चेलुवादी तिमप्पा असे सर्वजण डोंबिवलीत दोन नंबर प्लेटफॉर्मवर अकरा दहाच्या गाडीला भेटायचो. गाडी सुरू झाल्याशिवाय आम्ही चढायचो नाही. नेहमी आम्ही सर्वजण चालती गाडी धावून पकडायचो. गाडीत गर्दी असली तर कधी कधी फर्स्ट क्लासमध्ये चढायचो. आम्ही सगळेच नेहमी दारातच उभे राहायचो. दिवा, मुंब्रा, कळवा, ठाणे प्रत्येक स्टेशनवर खाली उतरून गाडी सुरू झाली की परत चालू ट्रेनमध्ये चढायचो. ट्रेनमधल्या हँडलला लटकायचो. नेहमी स्लो ट्रेन असायची. आमच्या ट्रेनने एखादी फास्ट ट्रेनला किंवा मेलला मागे टाकल की त्या ट्रेनच्या लोकांना चिडवताना खूप मजा यायची. ट्रेन लेट असेल तर प्लॅटफॉर्म वर क्रिकेट खेळायचो. प्लास्टिकचा चेंडू, मित्रांची कोणाची तरी वही बॅट म्हणून वापरायचो. खेळताना चेंडू लोकांना लागायचा मग काय ओरडा खायाला आम्ही तयार. चेंडू खाली पडला तर उचलायला मी. शाळेत जातानाचा अर्धा तास आणि येतानाचा अर्धा तास खुप मजा असायची. ट्रेनमध्ये भीक मागणाऱ्याची मला खूप दया यायची. त्यांचे मळके, फाटके कपडे, न धुतलेला चेहरा बघून, ते जवळ आले की आम्ही  बाजूला सरकायचो. ते दोन दगड घेऊन गाणं म्हणायचे. शक्यतो एकच गाणं असायच "शिर्डीवाले साईबाबा". गाडीला गर्दी कमी असल्यामुळे फळ विकणारे, छोट्या छोट्या वस्तू विकणारे, सारखे ये-जा करायचे. आम्ही त्यांच्या आवाज काढून मष्करी करायचो. गाडीतला तो अर्धा तास कसा जायचा कळायचा पण नाही.

मुलुंड स्टेशनवरून शाळा तशी खूप लांब होती. चालत जायला कमीत कमी अर्धा तास तरी लागायचा. त्या अर्धा तासात पण आमची मस्ती असायची. मुलुंड पूर्वेला शाळेत जाताना मिठाघर रोडवर खूप चिंचेची झाडं होती. मग काय दगड मारून चिंच पडायचो. बारा चाळीसची शाळा असायची. त्या आधीच आम्ही शाळेजवळ पोचायचो. शाळा सुरू होईपर्यंत कबड्डी खेळताना हाता-पायाला मार लागायचा, पण कधीच तिकडे लक्ष्य दिलं नाही. आमच्या ग्राऊंडमधून ईस्टर्न एक्सप्रेस हायवेवरून मोठ-मोठ्या गाड्या वेगानं जाताना दिसायचा. शाळेच्या बाजूला केळकर कॉलेजच बांधकाम सुरू असताना आम्ही बघितलं. आधी त्याच जागेवर क्रिकेट खेळायचो, चेंडू हरवला तर सापडायचा नाही, कारण पुढे संपूर्ण दलदल होती.

मला सर्वात चांगले शिक्षक लाभले होते. त्यातल्या त्यात जवळगिरी सर, देशपांडे सर तसा मी वर्गात शांत असायचो. तिसऱ्या चौथ्या बेंचवर बसायचो. मधल्यासुट्टीत एकत्र डब्बा खाऊन, धकाबुकीं करून सरळ नळाला तोंड देऊन पाणी पिण्याची मजा काही वेगळीच. शारीरिक शिक्षण तासाला मी तर कधीच सरळ उभा राहिलो नाही. कधी ह्याला चिमटा काढ तर कधी कोणाचं शर्ट ओढ्याच, तर कोणाच्या पायावर पाय द्यायचा. पण कधी सराकडून मार खाल्ला नाही.

नववीत असताना कन्नडचा तास होता. आम्हाला कन्नड शिकवायला देशपांडे सर होते ते डोंबिवलीत राहायचे. खूप शांत प्रेमळ स्वभावाचे.आम्हा सर्वांना ते आवडायचे.अधून-मधून छान गोष्टीही सांगायचे आम्ही मन लावून ऐकायचो. एकदा देशपांडे सरांचा तास होता, माझ्या बाजूच्या मित्रांनी घरून सरानी दिलेल होमवर्क करून आणलं नव्हतं सरानी त्याला उभं केलं सर आपले कन्नड शिकवत होते तास संपायला आला सरानी बाजूच्या मित्राला समजावून सांगितलं उद्यापासून नीट होमवर्क करत जा आणि ते फळावर लिहायला वळले, मित्राला बसायला सांगितलं मी मष्करी म्हणून त्याच्या बेंच वर माझी पेन्सिल उभी धरली होती तो त्या पेन्सिलवर बसला, त्याला पेन्सिल जोरात टोचली आणि तो जोरात किंचाळला. सर्व विध्यार्थी आमच्याकडे बघायला लागले. त्याचा आवाज बाजूच्या दोन्ही वर्गात ऐकायला गेला. त्याला पेन्सिल जोरात टोचली होती. खूप दुखत होतं, त्याला रडायला आलं, रडला पण. सरानी मागे वळून पाहिल की मित्र रडत होता. सरानी आमच्या डेस्क जवळ येऊन विचारल, एवढं किंचाळयाला काय झालं? त्यांनी घडलेलं सांगितलं सरानी मला उभं केलं आणि विचारलं तू पेन्सिल ठेवली होती का? मी मान खाली घालून हो बोलताच सरानी हातानी जोरात माझ्या कानखाली वाजवली. अख्या वर्गात आवाज गुंजला. वर्गातले सर्व माझ्याकडे वळून पाहत होते. मी रडलो सराना सॉरी बोललो परत करणार नाही असं सांगितलं. मित्राला पण सॉरी बोललो. मित्राला पेन्सिलच टोक टोचल्यामुळे खूप दुखत होतं. माझ्या आयुष्यातील शाळेमधील ती खूप मोठी घटना होती. माझी चूक मला कळली. मला असं करायला नको होतं. मी मस्ती करायचो नंतर मला त्याची जाणीव व्हायची. सर खूप चांगले होते त्यांनी कधीच कोणवरही हात उचलला नव्हता, मारलं ही नव्हतं. माझ्या मस्तीमुळे पहिल्यांदा त्यांच्याकडून मी मार खाल्ला. नंतर कधी डोंबिवलीत ते मला भेटले तर ते सांगायचे माझ्याकडून मार खाल्लेला एकमेव विद्यार्थी....

वयाच्या चौदाव्या वर्षी एका छत्रीसाठी रुळावरून ठाणे ते मुलुंड चालत जाण्याचा साहस....

(1979) मी आठवी पास होऊन नववीत गेलो .मे महिन्याची सुट्टी होती .इमारतीतले बरेचसे मित्र गावाला गेले .जे मित्र होते त्यांच्याबरोबर पत्ते खेळायचो. पत्ते खेळताना जोरदार भांडण ही व्हायची, बाजूच्यांचे पत्ते    बघून खेळतो ,पत्ते असून टाकत नाही वगैरे. त्या भांडण्यामागे पण प्रेम असायच .भांडण खेळण्यापूरतच खेळ संपला की परत सर्व एकत्र!!क्रिकेट मॅच असलं की मुन्नाच्या घरी, मी ,मुन्ना ,रुपेश आणि अजून कोण मित्र आले तर.मॅच बघताना गरम गरम खायलाही मिळायचं.मुन्नाची आई जयाबेन आणि बहीण हीना मस्तपैकी खायला आणून ठेवायचे .हीना चांगले पदार्थ बनवायची आणि तशी तिला नवीन पदार्थ बनविण्याची आवड होतीच. खरं तर मुन्नाचे घर माझं दुसरं घर होत. त्याचे वडील हर्षद भाई पण मला खूप आवडायचे शांत आणि प्रेमळ स्वभावाचे .

मे महिना संपत आला होता.काही दिवसांनी शाळा सुरू होणार होती.मला कधी एकदा शाळा सुरू होणार असं झालं होतं.एक सकाळी साडे दहाला घरून बाहेर पडलो की सरळ सात वाजता घरी यायचो. तो  ट्रेनचा प्रवास,शाळेतील मित्र शाळेतील मस्ती खूप मजा यायची .
त्यावर्षी पावसाळा लवकर सुरू झाला होता.जून तेरा तारखेला शाळा सुरू होणार होती .आमचं स्वतः च पुस्तकाचं दुकानं होत.आम्ही दुकानात  कन्नड पुस्तक ठेवत नव्हतो.अण्णाने माझ्यासाठी नववीची कन्नड माध्यमाची पुस्तक आणली.प्रेमक्काने पुस्तकांना, वह्याना कव्हर घालून दिले. आठवीचे कपडे होते त्यामुळे नवीन कपडे शिवले नव्हते.सर्व तयारी झाली होती .बुधवारी जून तेरा तारखेला शाळा सुरू होणार .जोरदार पावसाला सुरुवात झाली.काही दिवस सतत पाऊस पडत होता .शाळेत जाण्यासाठी माझ्याकडे छत्री नव्हती घरून डोंबिवली स्टेशन,मुलुंडवरून शाळा इथपर्यंत चालत जावं लागतं होतं.मुलुंड स्टेशनवरून शाळा तशी लांब होती .जवळ जवळ अर्धा तास चालत जावं लागायचं,त्यामुळे छत्री किंवा रेनकोट आवश्यक होतं..प्रेमक्का,वहिनीने मिळून मला काळ्या रंगाची गोल हातवाली नवीन छत्री आणली. नवीन कुठलीही वस्तू आणली की ती मला जवळ लागायची.त्यादिवशी मी छत्री जवळ घेऊनच झोपलो होतो.

   बुधवार तेरा जुनं १९७९ शाळेचा  नववीतला पहिला दिवस .सकाळचं नास्ता करून डबा घेऊन दप्तर,नवीन छत्री सर्व तयारीने शाळेसाठी निघालो.
नेहमीप्रमाणे अकरा दहाची गाडी होती .वाटेवर डोंबिवलीहून जाणार माझा मित्र हरीश शेट्टी पण भेटला.पहिलाच दिवस होता दोघांनी मुलुंडच रिटर्न तिकीट काढलं.शाळेत गेलो की स्कूल कनसेशन फॉर्म भरणार होतो जेणे करून पास काढता येणार होतं. तिकीट काढून दोन नंबर प्लॅटफॉर्मवर पोचलो. गाडी आली आम्ही दोघे गाडीवर चढलो. नेहमी कल्याणवरून रेमंड रोद्रीगस,अंबरनाथ वरून चेलुवादी तिमप्पा डब्यात असायचे.आज शाळेचा पहिलाच दिवस त्यामुळे मी आणि फक्त हरीश होतो. लोकलला गर्दी कमी होती. नेहमीप्रमाणे आम्ही बाहेरच दारात उभे होतो.महिन्याभरात केलेल्या गोष्टीं एकमेकांना सांगत होतो.मी हरीशला हाजी मलंग गडची सहल पण सांगितली.गप्पा मारता मारता ठाणे स्टेशन आलं,पुढचं स्टेशन मुलुंड ,आम्ही अजून डाव्या बाजूच्या दारावर उभे होतो .गाडीने ठाण्याच्या ब्रिज क्रॉस केला तेव्हा एकच ब्रिज होता.इतक्यात माझ्या हातून नवीन छत्री सटकली आणि ट्रेनमधून खाली पडली .मला खूप रडायला आलं .बाहेर बघितलं रुळावर कोण दिसतंय का? कोणचं नव्हतं.पण छत्री दिसत होती .काय करायचं सुचेना? हरीश पण घाबरला .मुलुंड स्टेशन आलं आम्ही दोघे उतरलो.हरीशला सांगितलं तू पुढे जा मी येतो छत्री घेऊन .तसाच एक नंबर प्लॅटफॉर्म वर गेलो तिकडून ठाणे लोकल पकडली .ट्रेन सुटल्यावर दरवाजात उभे राहून दोन्ही बाजूला छत्री कुठे दिसते का बघितलं. छत्रीचा नामोनिशाण नव्हत .मी रडकुंडीस आलो घरी काय सांगू कष्ट करून नवीन छत्री घेऊन दिली होती. अजून मी  एकदाही छत्रीचा वापर केला नव्हता .ठाणे स्टेशनवर उतरलो .काय करायचं विचार करत होतो.सरळ रुळावरून मुलुंड जायचं ठरवलं .चालत प्लॅटफॉर्म वरून खाली उतरलो .मुलुंडच्या दिशेने रुळावरून चालत निघालो. ठाण्याच्या एक नंबर प्लॅटफॉर्मच्या बाजूला एक रिकामी ट्रॅक होतं. त्या ट्रॅकवरून गाड्या येत जात नव्हत्या. रुळावर पूर्वेकडुन पश्चिमेला जाणारी माणसं, अजून काही रेल्वे कर्मचारी काम करत होते मला रडायला येत होतं. शाळेचा गणवेश पाठीवर दप्तर बघून मला काही लोकांनी  कुठे चाललास?काय झालं? विचारलं. मी छत्री पडल्याची सांगितलं .त्यांनी मला विचारलं कुठे पडली? कशी पडली? इतका वेळ तिकडे छत्री असेल का?तू सरळ गाडी पकडून शाळेत जा. छत्री मिळण्याची शक्यता कमी आहे!!त्यांचं ऐकून अजून रडायला आलं. तरी मी रुळावरून सरळ चालत होतो .नशीब  पाऊस नव्हता ऊन फार भयंकर होत.त्यात ती तापलेली पटरी. वीस मिनिट चालल्यावर ब्रिज आला.    आजूबाजूला जाम घाण होती,घाणेरडा वास पण येत होता .नाक बंद करून पुढे निघालो .आता मात्र काही झाडी लागली .काही दिवसांपूर्वी पाऊस आल्यामुळे हिरवळ होती .माझ्या डोळ्यासमोर फक्त छत्री दिसत होती.आजूबाजूला शोधत होतो .थोडं पुढे गेल्यावर जिथे छत्री पडली होती तिकडे काही माणसं दिसली पण छत्री नव्हती. त्या माणसांना विचारलं एका तासापूर्वी  ट्रेनमधून माझी छत्री पडली होती  कोणी बघितली का?ते बोलले  अरे इतका वेळ छत्री थोडी राहणार !!इथं तर नाहीये आम्ही नाही बघितली.काय करायचं कळेना चालून चालून पाय दुखायला लागले.ट्रेकच्या आजूबाजूला बाजूच्या झाडीत कुठेच छत्री सापडली नाही. जवळ जवळ एक तास चालत होतो. एवढं करूनसुद्धा निराशाच हाती लागली .तसाच मुलुंड स्टेशनच्या एक नंबर प्लेटफॉर्म वर पोचलो.समोर घड्याळात दीड वाजायला आले होते .समजा शाळेत गेलो तर दोन वाजले असते. शाळेचा पहिलाच दिवस होता शाळा लवकर सुटणार ,जाऊन काहीच उपयोग नव्हता.छत्री हरवल्यामुळे हताश झालो होतो .घरी काय सांगायचं घरचे काय बोलतील मनात विचार येत होते.तेवढयात ट्रेन आली तिच ट्रेन पकडली.पाय दुखत होते,भूक ही लागली होती .सरळ आत जाऊन बसलो. दप्तर मधून वहिनीने दिलेला डबा काढला, सर्व डबा संपवून टाकला .परत तेच विचार घरी काय सांगू .डोंबिवली स्टेशनला उतरलो थोड्या वेळात घरी पोचलो .एवढ्या लवकर कसं काय आलास ? घरच्यांनी विचारलं खोटं बोललो, शाळेचा पहिला दिवस होता ना म्हणून शाळा लवकर सुटली.आईने विचारलं नवीन छत्री घेऊन दिलेली दिसत नाही हरवलीस की काय? तेव्हा मात्र  खरं सांगावं लागलं .मला रडू आवरलं नाही,ढसा ढसा रडायला लागलो घडलेलं सर्व सांगितलं.आईला खूप वाईट वाटलं एका छत्रीसाठी हा एवढा चालत गेला !! सर्वांनी बजावलं या पुढे ट्रेनच्या दरवाजेत उभा राहच नाही, रुळावरून चालायचं पण नाही. रडू नकोस आम्ही दुसरी छत्री घेऊन देऊ तुला ..आईने जेवण वाढलं,थोडंसंच जेवलो  कधीच दुपारी न झोपणार थकून गेल्यामुळे झोपून गेलो झोपताना रुळावरून चाल्यासारखे दिसत होतं . वयाच्या चौदाव्या वर्षी रुळावरून ठाणे ते मुलुंड एकटा चालत जाण्याचा पराक्रम मी केला होता ......